იმერეთის სამეფო (1462-1810 წწ.) პარამეტრები

[marine]

იმერეთის სამეფო

1462-1810 წწ.

(მიხეილ რეხვიაშვილი)



XVI საუკუნე

ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური დაშლა და იმერეთის სამეფოს წარმოქმნა


მე -15 საუკუნის II ნახევარში საქართველოს ფეოდალური სახელმწიფო საბოლოოდ დაიშალა და დაიყო რამდენიმე სამეფო-სამთავროდ. აკად. ივ. ჯავახიშვილის დასკვნით „საქართველოს დაყოფა სამეფოებად და სამთავროებად ხანგრძლივი პროცესისა და ბრძოლის შემდეგ მომხდარა. ამასთანავე ერთბაშად კი არა, არამედ თანდათანობით. პირველად სამცხე-საათაბაგო ჩამოშორდა, შემდეგ სამეგრელო-აფხაზეთი და გურია, მერე კახეთის სამეფოც დაარსდა, მალე ქართლი და იმერეთიც ცალკე სამეფოებად გაიყვნენ, მაგრამ ეს მდგომარეობა საბოლოო არ ყოფილა: ბრძოლა საქართველოს მთლიანობის აღსადგენად შემდეგშიაც არ შეწყვეტილა. ამიტომ საქართველოს პოლიტიკური სურათი ცვალებადი იყო და ახლად შექმნილი ერთეულების სივრცე-საზღვრებიც მრავალჯერ შეცვლილა.“

ცნობები საქართველოს სამეფო-სამთავროებად დაშლის შესახებ მოგვეპოვება მე-18 საუკუნის პირველ ნახევარში შექმნილი საისტორიო თხზულებებში. ეს თხზულებებია: ბერი ეგნატაშვილის მეთაურობით შედგენილი ე. წ. „სწავლულ კაცთა კომისიის“ კოლექტიური ნაშრომი, რომელიც ქართლის ცხოვრების უკანასკნელ გამოცემაში შეტანილია სათაურით: „ახალი ქართლის ცხოვრება. პირველი ტექსტი,“ უცნობი ავტორების მიერ შედგენილი „ახალი ქართლის ცხოვრება. მეორე ტექსტი“, „ახალი ქართლის ცხოვრება, მესამე ტექსტი“ და ვახუშტი ბაგრატიონის ფუნდამენტური შრომა „აღწერა სამოფოჲსა საქართველოჲსა.“

ჯერ კიდევ მე-16 საუკუნეში კახეთში ყოფილა დაცული გადმოცემა, რომ ალექსანდრე პირველმა (1412-1442 წწ.) საქართველო თავის შვილებს დაუნაწილა: ერთს მისცა კახეთი, მეორეს - ქართლი და მესამეს - იმერეთი. თითქოს ამის ნიადაგზე წარმოქმნილიყოს სხვადასხვა სამეფოები. ამ აზრს ავითარებდა კახეთის მეფე ალესანდრე II რუს ელჩებთან საუბარში 1589 წელს.

სწავლულ კაცთა კომისია აღიარებს, რომ ალექსანდრესა და კონსტანტინეს მეფობის დროს „არღარა იცვლებოდა ერისთავნი და არცა თავადნი, ყოველნივე ხევსა და სანახებსა და თემთა და ადგილთა მკვიდრ ქმნილიყვნენ, და, ვისცა მამულსა მისცემდა, მკვიდრად მიეცემოდა. და ყოველნივე ძლიერ იყვნენ: მთავარნი, ერისთავნი და თავადნი.

ხოლო ამა ალექსანდრესა და კონსტანტინესა ჟამში განდგნენ იმერელნი, ოდიშარნი და გურიელნი, და არღარა მორჩილებდა ათაბაგი, და განდგა კახეთი.“

სწავლულ კაცთა კომისიის წარმოდგენით ამ დროს ცენტრი უკუდურესად დასუსტებულია. მას აღარ შეუძლია ერისთავთა და მთავართა შეცვლა. კომისიის წევრები დაშლის ფაქტს თავისებურად განმარტავენ, მათთვის უცნობია იმერეთისა და კახეთის მეფის წარმომავლობა.

„ხოლო ესე ვერა ვსცანით, თუ ბატონი იმერეთისა და კახეთისა, რომლისა თესლისაგან არიან, და ანუ ვითარ უპყრიესთ ქვეყანანი იგი.“ ე. ი. სწავლულ კაცთა კომისია ვერ არკვევს იმერეთისა და კახეთის მეფეების ჩამომავლობას, მაგრამ მათ შრომას იქვე ახლავს შენიშვნა უცნობი ავტორისა, რომ „ეგნატაშვილს მტერობა უმგარი სიცრუე იმას, რომ იმერთა და კახთა... ჭეშმარიტად მეფენი არიან და ბაგრატოანნი.“

სწავლულ კაცთა კომისია იქვე წერს: „ხოლო იმერეთისა რომელთამე თქუეს: „ოდეს მამა ალექსანდრესი ბაგრატ მეფე ჩავიდა იმერეთს, მაშინ თვისნი მისნი დაუტევა და მიერითგან ძენი მისნი არიანო.“ როგორც ვხედავთ, ეს გადმოცემაც ზეპირსიტყვიერებიდან მომდინარეობს და სწავლულ კაცთა კომისიას ხელთ საამისო არც ერთი დოკუმენტი არ ჰქონია.

საქართველოს დაყოფა-დანაწილების საკითხით ვახუშტი ბაგრატიონიც იყო დაინტერესებული. მან სწავლულ კაცთა კომისიისაგან სრულიად განსხვავებული დებულებანი წამოაყენა.

ვახუშტი ბაგრატიონმა უარყო კახეთში გავრეცელებული გადმოცემა მეფე ალექსანდრეს მიერ საქართველოს დაყოფის შესახებ. მისი აზრით, ალექსანდრე მეფეს არ შეეძლო საქართველოს დანაწილება თუნდაც იმიტომ, რომ „არ იყო ჩვეულება მეფეთა და უფროსღა ბაგრატიონთა შინა, რათამცა განხეთქილება ექმნათ სამეფოსა, გარნა უფროს განუხეთქელობასა მცდელობდნენ და არცა რიდებდნენ სისხლთა, ვითარცა საჩინო არს.“ ვახუშტი დასძენს, რომ თუ კი მაინც და მაინც რომელიმე პროვინციას ჩააბარებდა მეფე თავის შვილებს ან ნათესავებს, ესენი მეფენი კი არ იყვნენ, არამედ ერისთავებიო.

(გაგრძელება იქნება)

[marine]

1477 წელს უზუნ-ჰასანის შემოსევების შემდეგ საქართველოს პოლიტიკური მდგომარეობა კიდევ უფრო მძიმე გახდა. შემდგომმა მოვლენებმა ნათლად დაადასტურა, რომ უზუნ-ჰასანის შემოსევა იყო ერთ-ერთი მიზეზი საქართველოს საბოლოოდ დაშლისა.

1478 წელს გარდაიცვალა ბაგრატ მე-6. ტახტზე ასვლა მისმა შვილმა ალექსანდრემ სცადა, მაგრამ ვერ შეძლო, ვინაიდან კონსტანტინეს უფრო მეტი მომხრეები აღმოაჩნდა და კონსტანტინე გამეფდა. აქედან ნათლად ჩანს, რომ კონსტანტინე წინასწარ აგროვებდა თავის მომხრეებს და გარეშე ძალის დახმარებასაც არ თაკილობდა.

ალექსანდრე ბაგრატის ძე იძულებული გახდა იმერეთში გადასულიყო და იქ ეცადა სამეფო ტახტზე მომაგრება. მან მოუწოდა მთავრებს, რომ „დადიანმან არღარა ინება მოსვლა. აგრეთვე გურიელმან და სხვათა.“ ამ მდგომარეობით სარგებლობს კონსტანტინე და ქართლის ჯარით სასწრაფოდ დასავლეთში გადადის 1479 წელს. „და მიერთვნენ ყოველნი იმერნი, ვინაიდან დადიანსა მიეცა პირი მტკიცე: ამისათვის ვერღა-რა წინა-აღდგა ალექსანდრე და წარვიდა სიმაგრეთა შინა“. კონსტანტინემ უბრძოლველად დაიმორჩილა იმერეთის სამეფო.

მეფობის დასაწყისის პირველ ხანებში (1478 წ.) კონსტანტინეს შედარებით წარმატება ჰქონდა და ორთავე ტახტის ამერ-იმერის გაერთიანება შეძლო, მაგრამ მდგომარეობა მალე შეიცვალა და საქართველო ისევ დაშლას იწყებს.

საქართველოს საბოლოო დაშლაში ისევ და ისევ სამცხის მთავარს ყვარყვარეს მიუძღვის ბრალი.

1483 წელს არადეთის ბრძოლაში სამცხის მთავარმა ყვარყვარემ კონსტანტინე დაამარცხა, რის შედეგადაც ალექსანდრე ბაგრატის ძემ ისარგებლა და იმერეთის ტახტი ისევ დაიპყრო. მაგრამ ეს არ იყო ძირითადი მიზეზი ალექსანდრეს გამეფებისა იმერეთში.

ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი, რამაც ქართლს იმერეთი მოწყვიტა იყო იაყუბ ყაენის შემოსევა ჯერ სამცხეში და შემდეგ ქართლში. ამიტომ ალექსანდრეს გამეფება იმერეთში მარტო არადეთის ბრძოლაში კონსტანტინეს მარცხს არ გამოუწვევია, ამავე წელს იაყუბ ყაენის შემოსევამ კონსტანტინეს ხელფეხი შეუკრა და ამით ისარგებლა ალექსანდრემ და იმერეთის ტახტი დაისაკუთრა 1448 წელს. მაგრამ მისი მეფობა დიდხანს არ გაგრძელებულა „დადიანმან კვალად არა ინება მეფობა მისი და მოიწვია მეფე კონსტანტინე დაპყრობად იმერეთისად, უსმინა დადიანსა მეფემან კონსტანტინემ და ჩამოვიდა კვალად სპითა იმერეთს“ (1487 წ.).

ალექსანდრეს ძალა არ ეყო, კონსტანტინეს და დადიანს რომ გამკლავებოდა, ამიტომ მან მიატოვა ტახტი და „წავიდა სიმაგრეთა შინა.“ კონსტანტინემ კვლავ გააერთიანა იმერ-ამერი, მაგრამ ეს გაერთიანება ხანგრძლივი არ აღმოჩნდა, ვინაიდან ამ დროს ქართლის თავზე კვლავ ჩამოწვა შავი ღრუბელი: ქართლს ირანის ჯარი შემოესია.

ჰასან რუმლუ იაყუბი ყაენის მეორედ შემოსევას 1487 – 1488 წლებით ათარიღებს.

კონსტანტინე იძულებული გახდა სასწრაფოდ დაეტოვებინა იმერეთი და ქართლისათვის მიეხედა.