იმერეთის სამეფო (1462-1810 წწ.) პარამეტრები

[marine]

იმერეთის სამეფო

1462-1810 წწ.

(მიხეილ რეხვიაშვილი)



XVI საუკუნე

ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური დაშლა და იმერეთის სამეფოს წარმოქმნა


მე -15 საუკუნის II ნახევარში საქართველოს ფეოდალური სახელმწიფო საბოლოოდ დაიშალა და დაიყო რამდენიმე სამეფო-სამთავროდ. აკად. ივ. ჯავახიშვილის დასკვნით „საქართველოს დაყოფა სამეფოებად და სამთავროებად ხანგრძლივი პროცესისა და ბრძოლის შემდეგ მომხდარა. ამასთანავე ერთბაშად კი არა, არამედ თანდათანობით. პირველად სამცხე-საათაბაგო ჩამოშორდა, შემდეგ სამეგრელო-აფხაზეთი და გურია, მერე კახეთის სამეფოც დაარსდა, მალე ქართლი და იმერეთიც ცალკე სამეფოებად გაიყვნენ, მაგრამ ეს მდგომარეობა საბოლოო არ ყოფილა: ბრძოლა საქართველოს მთლიანობის აღსადგენად შემდეგშიაც არ შეწყვეტილა. ამიტომ საქართველოს პოლიტიკური სურათი ცვალებადი იყო და ახლად შექმნილი ერთეულების სივრცე-საზღვრებიც მრავალჯერ შეცვლილა.“

ცნობები საქართველოს სამეფო-სამთავროებად დაშლის შესახებ მოგვეპოვება მე-18 საუკუნის პირველ ნახევარში შექმნილი საისტორიო თხზულებებში. ეს თხზულებებია: ბერი ეგნატაშვილის მეთაურობით შედგენილი ე. წ. „სწავლულ კაცთა კომისიის“ კოლექტიური ნაშრომი, რომელიც ქართლის ცხოვრების უკანასკნელ გამოცემაში შეტანილია სათაურით: „ახალი ქართლის ცხოვრება. პირველი ტექსტი,“ უცნობი ავტორების მიერ შედგენილი „ახალი ქართლის ცხოვრება. მეორე ტექსტი“, „ახალი ქართლის ცხოვრება, მესამე ტექსტი“ და ვახუშტი ბაგრატიონის ფუნდამენტური შრომა „აღწერა სამოფოჲსა საქართველოჲსა.“

ჯერ კიდევ მე-16 საუკუნეში კახეთში ყოფილა დაცული გადმოცემა, რომ ალექსანდრე პირველმა (1412-1442 წწ.) საქართველო თავის შვილებს დაუნაწილა: ერთს მისცა კახეთი, მეორეს - ქართლი და მესამეს - იმერეთი. თითქოს ამის ნიადაგზე წარმოქმნილიყოს სხვადასხვა სამეფოები. ამ აზრს ავითარებდა კახეთის მეფე ალესანდრე II რუს ელჩებთან საუბარში 1589 წელს.

სწავლულ კაცთა კომისია აღიარებს, რომ ალექსანდრესა და კონსტანტინეს მეფობის დროს „არღარა იცვლებოდა ერისთავნი და არცა თავადნი, ყოველნივე ხევსა და სანახებსა და თემთა და ადგილთა მკვიდრ ქმნილიყვნენ, და, ვისცა მამულსა მისცემდა, მკვიდრად მიეცემოდა. და ყოველნივე ძლიერ იყვნენ: მთავარნი, ერისთავნი და თავადნი.

ხოლო ამა ალექსანდრესა და კონსტანტინესა ჟამში განდგნენ იმერელნი, ოდიშარნი და გურიელნი, და არღარა მორჩილებდა ათაბაგი, და განდგა კახეთი.“

სწავლულ კაცთა კომისიის წარმოდგენით ამ დროს ცენტრი უკუდურესად დასუსტებულია. მას აღარ შეუძლია ერისთავთა და მთავართა შეცვლა. კომისიის წევრები დაშლის ფაქტს თავისებურად განმარტავენ, მათთვის უცნობია იმერეთისა და კახეთის მეფის წარმომავლობა.

„ხოლო ესე ვერა ვსცანით, თუ ბატონი იმერეთისა და კახეთისა, რომლისა თესლისაგან არიან, და ანუ ვითარ უპყრიესთ ქვეყანანი იგი.“ ე. ი. სწავლულ კაცთა კომისია ვერ არკვევს იმერეთისა და კახეთის მეფეების ჩამომავლობას, მაგრამ მათ შრომას იქვე ახლავს შენიშვნა უცნობი ავტორისა, რომ „ეგნატაშვილს მტერობა უმგარი სიცრუე იმას, რომ იმერთა და კახთა... ჭეშმარიტად მეფენი არიან და ბაგრატოანნი.“

სწავლულ კაცთა კომისია იქვე წერს: „ხოლო იმერეთისა რომელთამე თქუეს: „ოდეს მამა ალექსანდრესი ბაგრატ მეფე ჩავიდა იმერეთს, მაშინ თვისნი მისნი დაუტევა და მიერითგან ძენი მისნი არიანო.“ როგორც ვხედავთ, ეს გადმოცემაც ზეპირსიტყვიერებიდან მომდინარეობს და სწავლულ კაცთა კომისიას ხელთ საამისო არც ერთი დოკუმენტი არ ჰქონია.

საქართველოს დაყოფა-დანაწილების საკითხით ვახუშტი ბაგრატიონიც იყო დაინტერესებული. მან სწავლულ კაცთა კომისიისაგან სრულიად განსხვავებული დებულებანი წამოაყენა.

ვახუშტი ბაგრატიონმა უარყო კახეთში გავრეცელებული გადმოცემა მეფე ალექსანდრეს მიერ საქართველოს დაყოფის შესახებ. მისი აზრით, ალექსანდრე მეფეს არ შეეძლო საქართველოს დანაწილება თუნდაც იმიტომ, რომ „არ იყო ჩვეულება მეფეთა და უფროსღა ბაგრატიონთა შინა, რათამცა განხეთქილება ექმნათ სამეფოსა, გარნა უფროს განუხეთქელობასა მცდელობდნენ და არცა რიდებდნენ სისხლთა, ვითარცა საჩინო არს.“ ვახუშტი დასძენს, რომ თუ კი მაინც და მაინც რომელიმე პროვინციას ჩააბარებდა მეფე თავის შვილებს ან ნათესავებს, ესენი მეფენი კი არ იყვნენ, არამედ ერისთავებიო.

(გაგრძელება იქნება)

[marine]

შექმნილი მდგომარეობით სარგებლობს ალექსანდრე ბაგრატის ძე და კვლავ ეზავება მთავრებს დიდანსა და გურიელს. ამით მან მშვიდობა დაამყარა იმერეთის სამეფოში და ამავე დროს დაიმორჩილა აფხაზეთი და სვანნი. ამის შემდეგ კონსტანტინე მეფესთანაც ჰყო ზავი.

ალექსანდრემ არა მარტო იმერეთი შემოიმტკიცა, არამედ მთავარნიც თავის გავლენას დაუმორჩილა, და ამდენად მან ნაწილობრივ აღიდგინა ის დაკარგული პრივილეგიები, რაც იმერეთის მეფეებმა დაკარგეს მთავრებთან ჭიდილში.

1489 წლიდან იმერეთი საბოლოოდ ჩამოცილდა ქართლის სამეფოს. კონსტანტინე მეფე მაინც ცდილობდა როგორმე გაეერთიანებინა დაშლილი საქართველო. მან 1490 წელს დარბაზის სხდომა მოიწვია და დასვა საკითხი, თუ რა იღონონ საქართველო რომ კვლავ გაერთიანდეს. დარბაზის წევრებმა მეფეს განუცხადეს: „ვინაიდან მტკიცედ დგანან ერთგულებათა ზედა თვისთა რჩეულთა მეფეთა იმერნი და კახნი და კვალად ათაბაგისა სამცხელნი, ამისათვის არა გაგიზრახავთ ბრძოლასა, რამეთუ თუმცა მრე ვექმნეთ ერთსა, არღარა მოგუცემს მეორე ნებასა, არამედ ვიცადოთ ჟამი, უკეთუ კვალად აგოს ღმერთმან მეფობასა შენსა“ ის რაც ფაქტიურად მომხდარი იყო, დარბაზმა იურიდიულად დაადასტურა და გააფორმა.

ამის შემდეგ კონსტანტინე მეფე იძულებული გახდა იმერთა მეფეს დაზავებოდა 1491 წელს.

იმერეთის სამეფოს ცალკე ერთეულად ჩამოყალიბება, თვით ქართლის მეფის ტიტულატურაშიც აისახა. ადრე საქართველოს მეფე ყველა საბუთში, თავის თავს მეფეთ-მეფეს უწოდებს, მისი მეცხედრე კი დედოფალთ-დედოფლად იხსენიება. თვით კონსტანტინე მეფე 1488 წლის საბუთში თავის თავზე ამბობს: ჩვენ „გამაერთიანებელმა ლიხთიმერისა და ლიხთამერისამან ორსავე სამეფოსამან მტკიცე და შეურყევლად მპყრობელმან“-ო. როგორც ამ სიგელიდან ჩანს, კონსტანტინე ისევ ისე იწოდებოდა, როგორც სხვა მისი წინაპარი მეფეები, მაგრამ შემდგომ 1491-1492 წლების სიგელებში კონსტანტინე თავს იმერეთის მპყრობელად აღარ ასახელებს.

მე-16 საუკუნის დასაწყისში ქართულ სამეფო-სამთავროებს საკუთარი საზღვრები გაუჩნდათ, მაგრამ კუთვნილ ადგილ-მამულებს აღარ სჯერდებოდნენ და თავიანთ თანამოძმეებს საზღვრებს ურღვევდნენ და თავს ესხმოდნენ, ცალ-ცალკე ყველას კანონიერ ხელმწიფედ მიაჩნდა თავი და სხვებს უზურპატორად თვლიდა.

ქართლში დავით კონსტანტინეს ძე მეფობდა (1505 – 1525 წწ.), კახეთში ალექსანდრე გიორგის ძე (1476 – 1511 წწ.), ხოლო იმერეთში ალექსანდრე ბაგრატის ძე (1484 – 1510 წწ.)

მე-16 საუკუნის დასაწყისში ქართველ მეფე-მთავართა შორის ენერგიულ პოლიტიკას იმერეთის მეფე ალექსანდრე ბაგრატის ძე აწარმოებდა. ქართლის მეფე „იყო ლმობიერი, ბრძოლა-შლილობათა და შფოთთა მოძულე და მოყვარე მშვიდობისა.“ ამით ისარგებლა ალექსანდრე იმერთა მეფემ და ქართლის დაპყრობა გადაწყვიტა.

კინკლოსები და ქართლის ცხოვრების პირველი და მეორე გაგძელებები ერთხმად აღნიშნავენ, რომ ალექსანდრე მეფემ 1509 წელს ქართლის საზღვარი გადალახა, გორი და მისი მიმდგომი სანახები დაიპყრო ისე, რომ ქართლის მეფეს წინააღმდეგობა არ გაუწევია.

იმერეთის მეფის ბატონობა ქართლის ტერიტორიაზე ხანმოკლე აღმოჩნდა. ვახუშტი ბატონიშვილს ნათქვამი აქვს, რომ იმ დროს, როდესაც ალექსანდრე ქართლში იყო, „მოართვეს მორბევა იმერეთისა ჩიხთაგან, უკან იქცა და წარვიდა იმერეთს.“

გორი ისევ ქართლის მეფის განკარგულებაში გადავიდა. თუმცა ამის შემდეგაც არ შეწყვეტილა იმერეთის მეფის ცდა გორისა და მისი მიმდგომი ტერიტორიების დასაკავებლად, ხოლო იმერეთის სამეფოს შემოესივნენ არა „ჯიქნი“, როგორც ეს ქართულ წყაროთა უმრავლესობაში არის აღნიშნული, არამედ თურქნი. ეს იყო თურქთა პირველი გამოჩენა დასავლეთ საქართველოში და იმერთის მეფის, ბაგრატის მთავარ საზრუნავს ამის შემდეგ სწორედ თურქთა აგრესიისაგან თავდაცვა შეადგენდა.