იმერეთის სამეფო (1462-1810 წწ.) პარამეტრები

[marine]

იმერეთის სამეფო

1462-1810 წწ.

(მიხეილ რეხვიაშვილი)



XVI საუკუნე

ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური დაშლა და იმერეთის სამეფოს წარმოქმნა


მე -15 საუკუნის II ნახევარში საქართველოს ფეოდალური სახელმწიფო საბოლოოდ დაიშალა და დაიყო რამდენიმე სამეფო-სამთავროდ. აკად. ივ. ჯავახიშვილის დასკვნით „საქართველოს დაყოფა სამეფოებად და სამთავროებად ხანგრძლივი პროცესისა და ბრძოლის შემდეგ მომხდარა. ამასთანავე ერთბაშად კი არა, არამედ თანდათანობით. პირველად სამცხე-საათაბაგო ჩამოშორდა, შემდეგ სამეგრელო-აფხაზეთი და გურია, მერე კახეთის სამეფოც დაარსდა, მალე ქართლი და იმერეთიც ცალკე სამეფოებად გაიყვნენ, მაგრამ ეს მდგომარეობა საბოლოო არ ყოფილა: ბრძოლა საქართველოს მთლიანობის აღსადგენად შემდეგშიაც არ შეწყვეტილა. ამიტომ საქართველოს პოლიტიკური სურათი ცვალებადი იყო და ახლად შექმნილი ერთეულების სივრცე-საზღვრებიც მრავალჯერ შეცვლილა.“

ცნობები საქართველოს სამეფო-სამთავროებად დაშლის შესახებ მოგვეპოვება მე-18 საუკუნის პირველ ნახევარში შექმნილი საისტორიო თხზულებებში. ეს თხზულებებია: ბერი ეგნატაშვილის მეთაურობით შედგენილი ე. წ. „სწავლულ კაცთა კომისიის“ კოლექტიური ნაშრომი, რომელიც ქართლის ცხოვრების უკანასკნელ გამოცემაში შეტანილია სათაურით: „ახალი ქართლის ცხოვრება. პირველი ტექსტი,“ უცნობი ავტორების მიერ შედგენილი „ახალი ქართლის ცხოვრება. მეორე ტექსტი“, „ახალი ქართლის ცხოვრება, მესამე ტექსტი“ და ვახუშტი ბაგრატიონის ფუნდამენტური შრომა „აღწერა სამოფოჲსა საქართველოჲსა.“

ჯერ კიდევ მე-16 საუკუნეში კახეთში ყოფილა დაცული გადმოცემა, რომ ალექსანდრე პირველმა (1412-1442 წწ.) საქართველო თავის შვილებს დაუნაწილა: ერთს მისცა კახეთი, მეორეს - ქართლი და მესამეს - იმერეთი. თითქოს ამის ნიადაგზე წარმოქმნილიყოს სხვადასხვა სამეფოები. ამ აზრს ავითარებდა კახეთის მეფე ალესანდრე II რუს ელჩებთან საუბარში 1589 წელს.

სწავლულ კაცთა კომისია აღიარებს, რომ ალექსანდრესა და კონსტანტინეს მეფობის დროს „არღარა იცვლებოდა ერისთავნი და არცა თავადნი, ყოველნივე ხევსა და სანახებსა და თემთა და ადგილთა მკვიდრ ქმნილიყვნენ, და, ვისცა მამულსა მისცემდა, მკვიდრად მიეცემოდა. და ყოველნივე ძლიერ იყვნენ: მთავარნი, ერისთავნი და თავადნი.

ხოლო ამა ალექსანდრესა და კონსტანტინესა ჟამში განდგნენ იმერელნი, ოდიშარნი და გურიელნი, და არღარა მორჩილებდა ათაბაგი, და განდგა კახეთი.“

სწავლულ კაცთა კომისიის წარმოდგენით ამ დროს ცენტრი უკუდურესად დასუსტებულია. მას აღარ შეუძლია ერისთავთა და მთავართა შეცვლა. კომისიის წევრები დაშლის ფაქტს თავისებურად განმარტავენ, მათთვის უცნობია იმერეთისა და კახეთის მეფის წარმომავლობა.

„ხოლო ესე ვერა ვსცანით, თუ ბატონი იმერეთისა და კახეთისა, რომლისა თესლისაგან არიან, და ანუ ვითარ უპყრიესთ ქვეყანანი იგი.“ ე. ი. სწავლულ კაცთა კომისია ვერ არკვევს იმერეთისა და კახეთის მეფეების ჩამომავლობას, მაგრამ მათ შრომას იქვე ახლავს შენიშვნა უცნობი ავტორისა, რომ „ეგნატაშვილს მტერობა უმგარი სიცრუე იმას, რომ იმერთა და კახთა... ჭეშმარიტად მეფენი არიან და ბაგრატოანნი.“

სწავლულ კაცთა კომისია იქვე წერს: „ხოლო იმერეთისა რომელთამე თქუეს: „ოდეს მამა ალექსანდრესი ბაგრატ მეფე ჩავიდა იმერეთს, მაშინ თვისნი მისნი დაუტევა და მიერითგან ძენი მისნი არიანო.“ როგორც ვხედავთ, ეს გადმოცემაც ზეპირსიტყვიერებიდან მომდინარეობს და სწავლულ კაცთა კომისიას ხელთ საამისო არც ერთი დოკუმენტი არ ჰქონია.

საქართველოს დაყოფა-დანაწილების საკითხით ვახუშტი ბაგრატიონიც იყო დაინტერესებული. მან სწავლულ კაცთა კომისიისაგან სრულიად განსხვავებული დებულებანი წამოაყენა.

ვახუშტი ბაგრატიონმა უარყო კახეთში გავრეცელებული გადმოცემა მეფე ალექსანდრეს მიერ საქართველოს დაყოფის შესახებ. მისი აზრით, ალექსანდრე მეფეს არ შეეძლო საქართველოს დანაწილება თუნდაც იმიტომ, რომ „არ იყო ჩვეულება მეფეთა და უფროსღა ბაგრატიონთა შინა, რათამცა განხეთქილება ექმნათ სამეფოსა, გარნა უფროს განუხეთქელობასა მცდელობდნენ და არცა რიდებდნენ სისხლთა, ვითარცა საჩინო არს.“ ვახუშტი დასძენს, რომ თუ კი მაინც და მაინც რომელიმე პროვინციას ჩააბარებდა მეფე თავის შვილებს ან ნათესავებს, ესენი მეფენი კი არ იყვნენ, არამედ ერისთავებიო.

(გაგრძელება იქნება)

[marine]

იმერეთის სამეფოს საგარეო პოლიტიკური ვითარების გართულება.
ოსმალეთის აგრესიის დასაწყისი

ოსმალეთის აგრესია საქართველოს მიმართ სხვადასხვა მიზეზით იყო გაპირობებული. ჯერ ერთი, ეს მტაცებლური სახელმწიფო მხოლოდ ახალი ქვეყნების დაპყრობით და ძარცვით საზრდოობდა. მეორეც, ირანთან ომის დროს აღმოსავლეთისაკენ წარმატებით შეტევისათვის საქართველო მეტად მნიშვნელოვან პლაცდარმს წარმოადგენდა.

საქართველო ასევე მნიშვნელოვანი ასპარეზი იყო ირანისათვისაც ოსმალეთის წინააღმდეგ ბრძოლის საწარმოებლად. ირანის ახალი, სეფიანთა დინასტიის შაჰები მონღოლთა ყაენების პოლიტიკურ მემკვიდრეობას იჩემებდნენ და საქართველოს დაპყრობას თავიანთ მოვალეობად თვლიდნენ.

ირანსა და ოსმალეთს შორის მე-16 საუკუნის დასაწყისშივე დაიწყო დიდი ომი. 50 წლის განმავლობაში მათ შორის ზავი არ დადებულა, ან ომი იყო, ან ბრძოლის მოლოდინი. ამ ომების ერთ-ერთ ასპარეზს საქართველო წარმოადგენდა. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანა მედგრად იცავდა თავს აგრესორებისაგან, თავდაცვის უნარს ასუსტებდა ის გარემოება, რომ მე-15 საუკუნის მიწურულიდან საქართველო ერთიანი, მთლიანი სახელმწიფო აღარ იყო.

როგორც ცნობილია, პოლიტიკურმა დაშლილობამ განსაკუთრებით მწვავე ხასიათი დასავლეთ საქართველოში მიიღო. იმერეთის სამეფო რამდენიმე დამოუკიდებელ ერთეულად დაიყო: საკუთრივ იმერეთის სამეფო, სამეგრელოს, აფხაზეთისა და გურიის სამთავროები. თავის მხრივ ამ ერთეულებში არსებობდნენ უფრო წვრილი პოლიტიკურ-ფეოდალური ერთეულები - სათავადოები. ამიერიდან ქართველი ხალხი მტრის წინააღმდეგ საერთო ძალით ვეღარ გამოდიოდა. პოლიტიკურად გათიშული ქართული სამეფო-სამთავროები ერთმანეთთან ერთიანი ეკონომიური და კულტურულ-პოლიტიკური ცხოვრებით აღარ იყვნენ დაკავშირებულნი. ხშირი იყო შემთხვევები, როცა ისინი შაჰსა და ოსმალეთის ხონთქარს მორჩილებას უცხადებდნენ, რომ სხვა „საქართველოების“ ხარჯზე თავიანთი სამეფო ან სამთავრო გადაერჩინათ ან დროებით უპირატესობა მოეპოვებინათ.

მე-16 საუკუნის დამდეგისათვის ოსმალეთის იმპერია ერთ-ერთ უძლიერეს სახელმწიფოს წარმოადგენდა მსოფილოში. ამ პერიოდიდან იწყება ოსმალეთის შეტევა ამიერკავკასიის ქვეყნების წინააღმდეგაც. იმერეთის მდგომარეობა მეტად გართულებულია. დაშლის პროცესი თანდათან ღრმავდება. „თუ პოლიტიკურ კრიზისის მე-13 საუკუნის საქართველოში მონღოლთა შემოსევამ მოუსწრო, საქართველოს პოლიტიკურ დაშლილობას (მე-15 საუკუნის დასასრულს) დაემთხვა ოსმალეთის სამხედრო-ფეოდალური სახელმწიფოს გაძლიერება და სეფიანთა სახელმწიფოს წარმოქმნა (მე-16 საუკუნის დამდეგს). ასე რომ, ფაქტიურად მე-16 საუკუნეში შეიკრა საქართველოს მტრული სახელმწიფოებით გარემოცვის რკალი.“

ყველაზე საშიში მტერი დასავლეთ საქართველოსთვის ოსმალეთი იყო. მას შემდეგ, რაც 1453 წელს ოსმალებმა კონსტანტინოპოლი აიღეს და ბიზანტიის იმპერია საბოლოოდ გაანადგურეს, ხოლო 1461 წელს ტრაპიზონის სახელმწიფოც დაიპყრეს, საქართველოს საზღვრებს უშუალოდ მოადგნენ. „ოსმალეთის სამხედრო-ფეოდალური სახელმწიფოს თანდათანმა გაძლიერებამ და საქართველოს მეზობლად ქრისტიანული სახელმწიფოების გაქრობამ (ბიზანტიისა და ტრაპიზონის საკეისროები) უდიდესი საფრთხე დასავლეთ და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს შეუქმნა.“