იმერეთის სამეფო (1462-1810 წწ.) პარამეტრები

[marine]

იმერეთის სამეფო

1462-1810 წწ.

(მიხეილ რეხვიაშვილი)



XVI საუკუნე

ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური დაშლა და იმერეთის სამეფოს წარმოქმნა


მე -15 საუკუნის II ნახევარში საქართველოს ფეოდალური სახელმწიფო საბოლოოდ დაიშალა და დაიყო რამდენიმე სამეფო-სამთავროდ. აკად. ივ. ჯავახიშვილის დასკვნით „საქართველოს დაყოფა სამეფოებად და სამთავროებად ხანგრძლივი პროცესისა და ბრძოლის შემდეგ მომხდარა. ამასთანავე ერთბაშად კი არა, არამედ თანდათანობით. პირველად სამცხე-საათაბაგო ჩამოშორდა, შემდეგ სამეგრელო-აფხაზეთი და გურია, მერე კახეთის სამეფოც დაარსდა, მალე ქართლი და იმერეთიც ცალკე სამეფოებად გაიყვნენ, მაგრამ ეს მდგომარეობა საბოლოო არ ყოფილა: ბრძოლა საქართველოს მთლიანობის აღსადგენად შემდეგშიაც არ შეწყვეტილა. ამიტომ საქართველოს პოლიტიკური სურათი ცვალებადი იყო და ახლად შექმნილი ერთეულების სივრცე-საზღვრებიც მრავალჯერ შეცვლილა.“

ცნობები საქართველოს სამეფო-სამთავროებად დაშლის შესახებ მოგვეპოვება მე-18 საუკუნის პირველ ნახევარში შექმნილი საისტორიო თხზულებებში. ეს თხზულებებია: ბერი ეგნატაშვილის მეთაურობით შედგენილი ე. წ. „სწავლულ კაცთა კომისიის“ კოლექტიური ნაშრომი, რომელიც ქართლის ცხოვრების უკანასკნელ გამოცემაში შეტანილია სათაურით: „ახალი ქართლის ცხოვრება. პირველი ტექსტი,“ უცნობი ავტორების მიერ შედგენილი „ახალი ქართლის ცხოვრება. მეორე ტექსტი“, „ახალი ქართლის ცხოვრება, მესამე ტექსტი“ და ვახუშტი ბაგრატიონის ფუნდამენტური შრომა „აღწერა სამოფოჲსა საქართველოჲსა.“

ჯერ კიდევ მე-16 საუკუნეში კახეთში ყოფილა დაცული გადმოცემა, რომ ალექსანდრე პირველმა (1412-1442 წწ.) საქართველო თავის შვილებს დაუნაწილა: ერთს მისცა კახეთი, მეორეს - ქართლი და მესამეს - იმერეთი. თითქოს ამის ნიადაგზე წარმოქმნილიყოს სხვადასხვა სამეფოები. ამ აზრს ავითარებდა კახეთის მეფე ალესანდრე II რუს ელჩებთან საუბარში 1589 წელს.

სწავლულ კაცთა კომისია აღიარებს, რომ ალექსანდრესა და კონსტანტინეს მეფობის დროს „არღარა იცვლებოდა ერისთავნი და არცა თავადნი, ყოველნივე ხევსა და სანახებსა და თემთა და ადგილთა მკვიდრ ქმნილიყვნენ, და, ვისცა მამულსა მისცემდა, მკვიდრად მიეცემოდა. და ყოველნივე ძლიერ იყვნენ: მთავარნი, ერისთავნი და თავადნი.

ხოლო ამა ალექსანდრესა და კონსტანტინესა ჟამში განდგნენ იმერელნი, ოდიშარნი და გურიელნი, და არღარა მორჩილებდა ათაბაგი, და განდგა კახეთი.“

სწავლულ კაცთა კომისიის წარმოდგენით ამ დროს ცენტრი უკუდურესად დასუსტებულია. მას აღარ შეუძლია ერისთავთა და მთავართა შეცვლა. კომისიის წევრები დაშლის ფაქტს თავისებურად განმარტავენ, მათთვის უცნობია იმერეთისა და კახეთის მეფის წარმომავლობა.

„ხოლო ესე ვერა ვსცანით, თუ ბატონი იმერეთისა და კახეთისა, რომლისა თესლისაგან არიან, და ანუ ვითარ უპყრიესთ ქვეყანანი იგი.“ ე. ი. სწავლულ კაცთა კომისია ვერ არკვევს იმერეთისა და კახეთის მეფეების ჩამომავლობას, მაგრამ მათ შრომას იქვე ახლავს შენიშვნა უცნობი ავტორისა, რომ „ეგნატაშვილს მტერობა უმგარი სიცრუე იმას, რომ იმერთა და კახთა... ჭეშმარიტად მეფენი არიან და ბაგრატოანნი.“

სწავლულ კაცთა კომისია იქვე წერს: „ხოლო იმერეთისა რომელთამე თქუეს: „ოდეს მამა ალექსანდრესი ბაგრატ მეფე ჩავიდა იმერეთს, მაშინ თვისნი მისნი დაუტევა და მიერითგან ძენი მისნი არიანო.“ როგორც ვხედავთ, ეს გადმოცემაც ზეპირსიტყვიერებიდან მომდინარეობს და სწავლულ კაცთა კომისიას ხელთ საამისო არც ერთი დოკუმენტი არ ჰქონია.

საქართველოს დაყოფა-დანაწილების საკითხით ვახუშტი ბაგრატიონიც იყო დაინტერესებული. მან სწავლულ კაცთა კომისიისაგან სრულიად განსხვავებული დებულებანი წამოაყენა.

ვახუშტი ბაგრატიონმა უარყო კახეთში გავრეცელებული გადმოცემა მეფე ალექსანდრეს მიერ საქართველოს დაყოფის შესახებ. მისი აზრით, ალექსანდრე მეფეს არ შეეძლო საქართველოს დანაწილება თუნდაც იმიტომ, რომ „არ იყო ჩვეულება მეფეთა და უფროსღა ბაგრატიონთა შინა, რათამცა განხეთქილება ექმნათ სამეფოსა, გარნა უფროს განუხეთქელობასა მცდელობდნენ და არცა რიდებდნენ სისხლთა, ვითარცა საჩინო არს.“ ვახუშტი დასძენს, რომ თუ კი მაინც და მაინც რომელიმე პროვინციას ჩააბარებდა მეფე თავის შვილებს ან ნათესავებს, ესენი მეფენი კი არ იყვნენ, არამედ ერისთავებიო.

(გაგრძელება იქნება)

[marine]

ვახუშტი ბატონიშვილი გვამცნობს, რომ „ამავე ქორონიკონს (1509 წ.) მოუხდენ ჩიხში იმერეთს და მოარბიეს სრულად: ესე ესმა ალექსანდრეს ქართლს მყოფს, უკუმოიქცა და მოვიდა იმერეთს მოწყვეტად მათდა.“

პირველად მარი ბროსემ სცადა გაერკვია „ჩიხთა“ ვინაობა და გამოთქვა მოსაზრება, რომ „ჩიხნი“ უნდა ნიშნავდეს „ჯიქნის“. მაგრამ ჯერ თ. ჟორდანიამ, შემდეგ ი. ჯავახიშვილმა ასეთი ვარაუდი არასწორად მიიჩნიერს. თ. ჟორდანიას აზრით, „ჩიხნი უნდა იყვნენ თათარნი (თურქნი) და არა ჯიქნი, როგორც ჰგონებოდა ბროსეს.“ ი. ჯავახიშვილი იხილავს ვახუშტის მონაცემებს: „ვახუშტი ბატონიშვილის მტრის ორი შემოსევა აქვს აღნიშნული - ერთი 1509 წელს, რომელმაც ალექსანდრე მეფე აიძულა ქართლიდან წასულიყო და მეორე 1512 წელს, როდესაც სამეფო ტახტზე ბაგრატ III იჯდა. პირველ შემომსევთ ვახუშტი ჩიხებად თვლის და მეორედ შემომსევთ ოსმალებად. ფაქტიურად მტრის ერთი შემოსევა მოხდა... თუ ყველა წყაროების ცნობას ჩავუკვირდებით, ადვილად შევამჩნევთ, რომ თარიღებისა და თავდამსხმელთა ვინაობის განსხვავებისდა მიუხედავად, ყველანი ერთ ამბავს მოგვითხრობენ და ნამდვილ თარიღად 1509 ან 1510 წელი უნდა ყოფილიყო“.

უკანასკნელ ხანს მ. სვანიძემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ „ჩიხნი“ შეიძლება რომელიმე თურქული ტომის სახელი იყოსო. ევლია ჩელების გადმოცემით მე-17 საუკუნის 40-იან წლებში ტრაპიზონის საფაშოში 60 ტომი იყო და აქედან გამომდინარე, შესაძლებელია ერთ-ერთ თურქულ ტომს დამახინჯებული სახელი „ჩიხნი“ წოდებოდა. მ. სვანიძის მიხედვით, სელიმის ლაშქრობაში ალბათ მონაწილეობას იღებდა ტრაპიზონის საფაშოში მცხოვრები რომელიმე თურქული ტომი და ეს სახელწოდებაც „ჩიხნი“ მათი დამახინჯებული სახელია.

ა. აბდალაძის გამოკვლევით, სომხურ წყაროებში ოსმალთა აღმნიშვნელად გვხვდება სიტყვა „ჩითახი“. ამდენად ვახუშტის „ჩიხნი“ „ჩითახნი“-დან უნდა მომდინარეობდეს. სიტყვა „ჩითახი“ თურქულ დიალექტებში ნიშნავს მოუხეშავს, არამზადას, თავზეხელაღებულს, ჩხუბისთავს. სიტყვა „ჩითახი“ დასავლეთ საქართველოს დიალექტებში ნიშნავს ცუდი გარეგნობის, ანტიპათიურ კოჭლს.

ვახუშტის ცნობისაგან განსხვავებით, ახალი ქართლის ცხოვრების III ტექსტს ეს ამბავი შემდეგნაირად აქვს გადმოცემული. „ამავე წელსა (1510 წ.) იქმნა ბრძოლა ძლიერი ქართლის მეფეს დავითსა და ბაგრატს შუა. ამისთვის ბევრის ტყუევნისა და რბევისაგან ძალი ქართლისა შემცირებულ იყო; აღეღო და დაეჭირა გორი ალექსანდრეს, მამასა ბაგრატისასა. ამას ზედა მოეხმარნენ ქართლის მეფეს დავითს კახეთის მეფე ვახტანგ და ათაბაგი მზეჭაბუკ. დავით მეფე ვეღარ მოესწრო, მოხისს შეეგება ბაგრატ ვახტანგის და მზეჭაბუკს და გაემარჯუა თუესა ივნისს გ.“

ქართლის ცხოვრების III ტექსტის მოტანილი ადგილის ზოგი ცნობა ჩვენს დაეჭვებას იწვევს. ამ დროს ვახტანგ მეფე საქართველოს არც ერთ სამეფო-სამთავროში არა ჩანს, ხოლო იმავე წელს, რა წელსაც თათრებმა იმერეთის სამეფო ააოხრეს (და ეს წელი ბაგრატის გამეფები წელიცაა), ბაგრატ მეფეს არ შეეძლო ქართლის დასაპყრობად წამოსულიყო. გარადა ამისა, სხვა კინკლოსებში მხოლოდ ძმებს შორის მომხდარ ბრძოლაზეა ლაპარაკი: „პატრონი ვახტანგ და მეფე ბაგრატ მოხისს შეიბნეს და ბაგრატს გაემარჯვა“ )1513 წ.). ყველა კინკლოსი მხოლოდ ძმებს შორის მომხდარ ბრძოლას აღნიშნავს და ამავე დროს 1513 წელს მიუთითებს, რაც უფრო მისაღები უნდა იყოს.