წარმართული საქართველო, ღვათებები, მითები, ადათები, კულტები... პარამეტრები

[tamara]

აქ ვისაუბროთ წარმართული ხანის საქართველოზე,
თუ რა კულტები და მითური პერსინაჟები, რა ადათ წესები იყო ძველ საქართველოში,
რა სახით შემორჩა ისინი ქრისტიანულ საქართველოში,
და რა სახით გადმოვიდა მათი ნაწილი ქრისტიანობაში.
ეს ძალიან საინტერესო და ღრმა თემაა...
და ალბათ არა ერთ გვერდს მოიცავს...



ანტიკური ხანის ქართული წარმართული პანთეონი

ქართველი ტომების უძველეს რწმენათა მიმოხილვისას გაირკვა, რომ ბუნების ძალებისა და მოვლენებისადმი თაყვანისცემისა თუ მათი გაღმერთების მხრივ ქართველებშიც სხვა ტომთათვის დამახასიათებელ სურათს ვხვდებით. როგორც ირკვევა, “თავისი წილი” ღმერთები ჰყავდათ ცალკე თემებსა და საგვარეულოებს, მთას, ხევს, მინდორს, ადგილს, ხეებს, სახლს, ფუძესა და ა. შ. ამასთანავე, ხალხური გადმოცემები და მდიდარი ეთნოგრაფიული მასალები გვიჩვენებენ, რომ ქართველებს ჰყავდათ საერთო დიდი (უფროსი) ღმერთებიცა და სატომო ან სატომთაშორისო ღვთაებებიც


ასე მაგალითად ადრე კლასობრივი საზოგადოების დროსაც ქართველთა წინაპრები ყველაზე დიდ პატივსა და თაყვანს ცის მნათობებს სცემდნენ – მთვარეს, მზესა და ვარსკვლავებს – ვითარცა საერთო ქართულ ღვთაებებს.

ახლა, შეიძლება ითქვას, კარგად არის გამორკვეული, რომ იმ დროის ქართულ ასტრალურ პანთეონს სამეული მეთაურობდა. პირველი მათგანი უფროსად მიჩნეული უზენაესი ღმერთი იყო; მეორე – ქალღმერთი მზე ან მზექალი, ხოლო მესამე – კვირია. უზენაესი ღმერთი ან მორიგე ღმერთი პანთეონსაც ედგა სათავეში და ცხადია – სამეულსაც.

იერარქიის მომდევნო საფეხურზე იდგნენ შესაბამისად: ჯვარი ან ხატი, ღვთისშვილები (ღვთისსანახი, ღვთისნაბადები) და ა. შ. უკვე იმ დროისათვის ქართველთა ყველა ღვთაება ანთროპომორფულ არსებებად არის წარმოდგენილი. ამასთანავე ირკვევა, რომ უზენაესი ღმერთი – მთვარე-ღმერთია, ე. ი. მამა-ღმერთია.

ისიც კარგად არის გამორკვეული, რომ ოდესღაც ქართველ ტომებს სათავისთავო სათემო ღვთაების გარდა ყველასათვის საერთო რწმენა ჰქონიათ და საერთო ქართული წარმართობაც ყოფილა.

ივ. ჯავახიშვილმა კარგა ხანია გამოარკვია, რომ მაგალითად, კვირიას თაყვანისცემასთან დაკავშირებულ სვანურ წესებს წმინდა ქართული წარმართული რწმენის ანარეკლი აქვთ დაცული და თვით სათანადო ფერხულის სიტყვებს მეფერხულე სვანები ქართულად წარმოთქვამენ. ამ წესების ძველქართულ სახელებთან ერთად ფერხულის ქართულად წარმოთქმის ჩვეულება უეჭველია თავდაპირველი, საერთო ქართული წესის ნაშთი უნდა იყოს.

ივ. ჯავახიშვილს სათანადოდ დამტკიცებული აქვს, რომ ახალწლის დღესასწაულის ჩვეულებების თანახმად, მეგრელი მეკვლეც თავის წარმოსათქმელ სიტყვებს მეგრულად კი არა, სწორედ ქართულად ამბობს ხოლმე, მითითებული და კიდევ ბევრი სხვა მონაცემი საფუძველს აძლევდა ავტორს დაესკვნა შემდეგი: “ცხადი ხდება, რომ არამც თუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართველ ტომთათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ რომ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონდა”


ჯერ ჯერობოთ ამაზე გავჩერდები, ვინაიდან ბევრი რამ მაქვს ამ აბზაცისათვის დასამატებელი

[tamuna m]

კ ო პ ა ლ ა

ძველ დროში არაგვის ხეობა დევებს სჭერიათ, მომძლავრებული ყოფილა უწმინდური ცხვარ-ძროხა ეგრე იოლად ვერ გაუდიოდათ საძოვარზე, როგორც ეხლა, ბანჯგვლიანი დევები იჭერდნენ კაც-საქონელს და თავ-ფეხიანად სანსლავდნენ. ძალზე შეწუხებული ყოფილა ხალხი.
დევების მტავარი ბუდე ციხეგორს ყოფილა, სოფელ აკუშოსთან. იქ ყოფილა იმათი ყველაზე დიდი ციხე-სიმაგრე. უფროსად ცხრა თავიანი დევი ჰყოლიათ.
ერთი თავი ჰქონდა დიდი,-დანარჩენი პატარ-პატარა თავები-მხრებზე დასახული. აბა, მართლა ცხრა თავი ხომ არ ექნებოდა? თურმე გამოიშლებიან ციხიდან ეს დევები, მოედებიან მთა-ჭალას, იჭერენ ხალხს, მიჰყავთ თავის უფროსთან, ერთ-ორს ის ამოარჩევს, დანარჩენს თვითონ ჭამენ.
ერთხელ გზად მიმავალი ქალი შეიპყრეს. თან თავისი პატარა ბალღი ჰყავდა, კოპალა. ორივე უფროსს მიჰგვარეს, ცხრა თავიანმა ქალი მაშინვე ჩაახრამუნა, ბიჭი კი დატოვა: ჯერ გაიზარდოს და მერე შევჭამთო.
იუმცროსებდნენ კოპალას, ხან წყალს მოატანინებდნენ, ხან შეშას, შეთვლა და თავში წამორტყმა ერთი იყო.: შე ტყის ბუკუკავ, შენო!
კოპალა მალე დავაჟკაცდა და ვეღა რ იტანდა დევების ასეთ მოპყრობას. ბრახობდა, პატარა კოღოს რომ დარებდნენ. ნატრობდა, როგორმე დედის ჯავრი ამოეყარა. ტანადაც მოზრდილი იყო და დევები ნერწყვის ყლაპვით იხრჩობოდნენ. იგრძნო კოპალამ შეჭმას მიპირებენო, ადგა და ერთ უკუნეთ ღამეს ციხიდან გაიპარა.
გადაიარა მთები, ტყეები და თიანეთში იხინჭის ეკლესიაში მივიდა ბერებთან . დიდლიდან საღამომდე ღმერთს ევედრებოდა: იმდენი ძალა მომეცი, რომ დევებს სამაგიერო გადავუხადოო.
ღმერთამც, აბა, რა თქმა უნდა, იცოდა ფშავ-ხევსურეთში უწმინდურთა მომრავლების ამბავი. ისმინა კოპალას ვედრება და მისცდა დიდი ძალ-ღონე. იგრძნო კოპალამ, რომ ძალა მოაწვა მკლავებში. მისწვდა იქვე მდგარ იფნის ხეს, მოსწია და ძირფესვიანად მოგლიჯა. რაკი აიღო თავის იმედი, გადაწყვიტა დევებს შებმოდა. საომრად მოიმზადა ლახტი, რომელიც სროლის დროს მეხს ჰგავდა-ქუხდა და ცეცხლს აჩენდა.
წავიდა კოპალა და ციხეგორს ესტუმრტა თავის ძველ ნახნობ დევებს, ვითომ გზადაკარგული მონადირე ვარო. დევებმა ვერ იცნეს, სტუმართ-მასპინძლობის წეზი არ დაარღვიეს და ღამე გაათევინეს.
გათენდა დილა. დევებმა დაიწყეს წვრთნა, ქვის სროლაში ეჯიბრებოდნენ ერთმანეთს-ჯილდაობდნენ. კოპალამ საწყლურად უთხრა, მეც მასროლინეთო. დევებმა სიცილად არ იკმარეს: შენ რაღა შეგიძლიანო?!
იმ დევებში ხუთა ძმა-დევი მჭედელი ყოფილა. იმათ გადმოუღეს ერთი რკინის ზოდი და პირჩასქელებული ცული მისცეს: აბა იქნება შეანაფოტოო.
შემოჰკრა კოპალმ და ფუტუროსავით დააბნია, ფერმა გადაუარათ დევებს, ვერ ექნათ კარგი გული.
-რაინდა ჩვენგან, რატომ მოხვედიო?-ჰკითხეს
-რა მინდაა ეს ადგილი უნდა ჩემი იყოს, თქვენ უნდა აქედან აიყაროთო!-შეუბღვირა კოპალამ
-მაშ ვიჯილდაოთ და ვინც აჯობბოს, იმის დარჩეს ციხეგორიო.
-კარგიო,-დაეთანხმა კოპალა.

წამოიღეს სასროლი ლოდები და ირემთ კალოს, უძილაურთის ვაკე მტაზე ავიდნენ. იქიდან გასძახეს ხევსურეთისა და ფშავის მთებში მცხოვრებ დევებს: მოდით მოწმეებად დაგვესწარითო.
ყველაზე დიდი და მძლავრი დევები ივრის კუდებიდან მოსულან. დაინახა კოპალამ და შიშის ზარი დაეცა: გორდაგორ ამოდიოდნენ და მიწას ისე მოჰკვალავდნენ., როგორც კაცი თოვლს გაჰკვალავსო. მივიდნენ და უმაბეს, რაზეც დაუძახეს. დიდი სიპები დააგეს ფეხის მოსამაგრებლად, მიწაში რომ არ ჩაფლულიყვნენ. ირემს კალოს ახლაც არის ის სიპები მიწაში. ყველგან რბილი მიწაა, მარტო იმ კალოს ხელა ადგილებზე ცხენის მარხილს ვერ ჩაარჭობ, თუნდაც რკინისა იყოს. იმ სიპეებზე დამდგარან და უსროლიათ სახლისოდენა ლოდები ციხეგორისაკენ.
დევებს ქაჯები ჰყოლიათ იქ დაყენებული: თუ ვინიცობაა კოპალამ გვაჯობოს, იმის ნასროლი ქვა ჩვენი ქვების აქეთ გადმოაგორეთო. კოპლალას ნატყორცნი ქვა სამოცი ნაბიჯით იქით დაცემულა. დიდი წვალებით გადმოუგორებიათ ქაჯებს კოპალას ნასროლი ქვა და რაგაცნაირად დევების ნასროლი ქვისთვის წამოუდიათ. ეჯაჯგურებიან, უნდათ გადმოაცილონ და ამ დროს ესენიც მისულან (ახლაც ისე აწყვია ის ლოდები). კოპალა კიდევ უფორ გააცეცხლა დევების გაიძვერობამ, დაერია თავისი ლახტით და სულ ამოწყვიტა.
იმ დრიდან კოპალა ციხეგორს ცხოვრობდა, ნადირობდა და ხალხს იცავდა დევებისაგან.
ციხეგორელი დევების მერე ყველაზე მეტად ხალხი კართანელი დევებისგან იყო სულდამწარებული. კოპალას ქვასთან დღესაც არის იმათი ნაციხარი, იქვე, არაგვის ხეობა ძალიან ვიწრო გასასვლელია, მართლაც კარივით არის. საფშავხევსურეთო გხა ეჭირათ დევებს და მგზავრს არ უშვებდნენ. ამ დევებში ყველაზე განთქმული სამი ძმა ყოფილა: შავშალიკა, ავთანდილი და მიგრი. გაუგიათ ციხეგორელი დევების ზარალი და სწყენიათ. შავშალიკამ თვა ტურმე: წავალ და ბიძაჩემის საჯდომ ქვას მაინც მოვპარავ იმ ვიღაც კოპალასო...
წავიდა და იმ დროს მივიდა, როცა კოპალა სახლში არ იყო, სანადიროდ იყო წასული, შემოახვა თოკი ამ ქვაა, ზურზე მოიკიდა და გამოიტაცა...მივიდა კოპალა, ნახა ქვა აღარ იყო. არც დამჯდარა, მაშინვე კვალზე გამოჰყვა. მოიწია იმ ადგილას, სადაც ის ქვა ძევს. შორიდან ესროლა ლახტი, ნარბენი იყო და სიჩქარისგან დაუცდა. ლახტი კლდეს მოხვდა და უზარმაზარი გამოქვაბული გაკეთდა. შავშალიკამ ჭახანი რომ გაიგონა, ქვა ძირს დადო, ზედ შედგა, თან აქეთ-იქით იცქირებოდა. კოპალამ მეორე ესროლე. ქვაც დაგორდა და დევიც.
ქვსი მახლობლად ერთი პატარა გოარკია, დევის საფლავს ეძახიან, შავშალიკა იქ დაუმარხავთ.
კოპალამ ქვა იქვე, არაგვის პირზე დატოვა, თვითონ კი დევების ციხესთან ავიდა. ციხის ბანზე დევის დედას ჯარა ედგა და მშვილისრის ბაწარს ძახავდა. ხვიოდა ჟარა და მისგან ატეხილი ქარისაგან წიფლიანები ილასტებოდა.
-რა მოხვედი ეს ბზუკი, ჯარამ არ აგიხვიოსო,-გაუწყრა დევის დედა.-მოდი კალთაში შემოგიფარო, ჩემმა შვილებმა არ მოგასწრონ, თორემ ჩიჩქად არ ეყოფიო!
-სად არაინ შენი შვილებიო?-ჰკითხა კოპალამ.
-ავთანდილი აი იმ მთას არის წასული, ირმებზე, დედა ენაცვალოს, ალბათ, მთას იქით გადავა, თორემ იმის ფეხის ჩქამი აქ არ დაგაყენებდაო, მიგრი მიგრაულის მთას ნადირობს: ცალცალკე იციან მთებისად მოხვედრა. შავშალიკა ციხეგორს წავიდა, კოპალას ქვა უნდა მოპაროსო.
--დევის დედავ, შენი შვილებით თავი მოგიწონებია თუ მოგიძულებია?-შეუქცევია მოპაროსო.
ამ დროს დიყელას მთაზე გადმოდგა ავთანდილი. ცალ ხელში ირემი ჰკიდია, მეორეში მშვილდი უჭირავს. ესროლა კოპალამ. ავთანდილი გამოჰქანდა და მის ჩამონაცურზე გაჩნდა ის ხეობა, ავთანდილის საქანს რომ ეძახიან: კლდიანი, ღრანტი ხეობაა, კოპალას ქვის პირდაპი ჩამოდის.
უცებ ჰაერში რაღაცამ გაიშხუვლა და კოპალას გვერდით ტოტებგაცლილი ჭანდარი წვერით ჩაეს მიწაში. ახლაღა დაინახა კოპალამ, მიგრი მოსულიყო და მეორე ჭანდარს ამზადებდა სატყორცნად. მოიმარჯვა კოპალამ თავისი საგმირო, ისეთი დასცეცხლა, რომ დაკარგა სულიან ხორციანად. დასცეცხლა დევების დედასაც. მიჰყვა და ციხეში მყოფი სხვა დევებიც სულ ამოწყვიტა. ავთანდილის მძორი არაგვში ჩავარდა და ლურჯ კლდედ იქცა. კიპალა ქვას აღარ მიეკრა, რადგან დევის სისხლით იყო გაბინძურებული. დაბრუნდა კვლავ ციხეგორს და როგორც კი სადმე დევებს გაიგონებდა, მიდიოდა და მუსრს ავლებდა.

............