წარმართული საქართველო, ღვათებები, მითები, ადათები, კულტები... პარამეტრები

[tamara]

აქ ვისაუბროთ წარმართული ხანის საქართველოზე,
თუ რა კულტები და მითური პერსინაჟები, რა ადათ წესები იყო ძველ საქართველოში,
რა სახით შემორჩა ისინი ქრისტიანულ საქართველოში,
და რა სახით გადმოვიდა მათი ნაწილი ქრისტიანობაში.
ეს ძალიან საინტერესო და ღრმა თემაა...
და ალბათ არა ერთ გვერდს მოიცავს...



ანტიკური ხანის ქართული წარმართული პანთეონი

ქართველი ტომების უძველეს რწმენათა მიმოხილვისას გაირკვა, რომ ბუნების ძალებისა და მოვლენებისადმი თაყვანისცემისა თუ მათი გაღმერთების მხრივ ქართველებშიც სხვა ტომთათვის დამახასიათებელ სურათს ვხვდებით. როგორც ირკვევა, “თავისი წილი” ღმერთები ჰყავდათ ცალკე თემებსა და საგვარეულოებს, მთას, ხევს, მინდორს, ადგილს, ხეებს, სახლს, ფუძესა და ა. შ. ამასთანავე, ხალხური გადმოცემები და მდიდარი ეთნოგრაფიული მასალები გვიჩვენებენ, რომ ქართველებს ჰყავდათ საერთო დიდი (უფროსი) ღმერთებიცა და სატომო ან სატომთაშორისო ღვთაებებიც


ასე მაგალითად ადრე კლასობრივი საზოგადოების დროსაც ქართველთა წინაპრები ყველაზე დიდ პატივსა და თაყვანს ცის მნათობებს სცემდნენ – მთვარეს, მზესა და ვარსკვლავებს – ვითარცა საერთო ქართულ ღვთაებებს.

ახლა, შეიძლება ითქვას, კარგად არის გამორკვეული, რომ იმ დროის ქართულ ასტრალურ პანთეონს სამეული მეთაურობდა. პირველი მათგანი უფროსად მიჩნეული უზენაესი ღმერთი იყო; მეორე – ქალღმერთი მზე ან მზექალი, ხოლო მესამე – კვირია. უზენაესი ღმერთი ან მორიგე ღმერთი პანთეონსაც ედგა სათავეში და ცხადია – სამეულსაც.

იერარქიის მომდევნო საფეხურზე იდგნენ შესაბამისად: ჯვარი ან ხატი, ღვთისშვილები (ღვთისსანახი, ღვთისნაბადები) და ა. შ. უკვე იმ დროისათვის ქართველთა ყველა ღვთაება ანთროპომორფულ არსებებად არის წარმოდგენილი. ამასთანავე ირკვევა, რომ უზენაესი ღმერთი – მთვარე-ღმერთია, ე. ი. მამა-ღმერთია.

ისიც კარგად არის გამორკვეული, რომ ოდესღაც ქართველ ტომებს სათავისთავო სათემო ღვთაების გარდა ყველასათვის საერთო რწმენა ჰქონიათ და საერთო ქართული წარმართობაც ყოფილა.

ივ. ჯავახიშვილმა კარგა ხანია გამოარკვია, რომ მაგალითად, კვირიას თაყვანისცემასთან დაკავშირებულ სვანურ წესებს წმინდა ქართული წარმართული რწმენის ანარეკლი აქვთ დაცული და თვით სათანადო ფერხულის სიტყვებს მეფერხულე სვანები ქართულად წარმოთქვამენ. ამ წესების ძველქართულ სახელებთან ერთად ფერხულის ქართულად წარმოთქმის ჩვეულება უეჭველია თავდაპირველი, საერთო ქართული წესის ნაშთი უნდა იყოს.

ივ. ჯავახიშვილს სათანადოდ დამტკიცებული აქვს, რომ ახალწლის დღესასწაულის ჩვეულებების თანახმად, მეგრელი მეკვლეც თავის წარმოსათქმელ სიტყვებს მეგრულად კი არა, სწორედ ქართულად ამბობს ხოლმე, მითითებული და კიდევ ბევრი სხვა მონაცემი საფუძველს აძლევდა ავტორს დაესკვნა შემდეგი: “ცხადი ხდება, რომ არამც თუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართველ ტომთათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ რომ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონდა”


ჯერ ჯერობოთ ამაზე გავჩერდები, ვინაიდან ბევრი რამ მაქვს ამ აბზაცისათვის დასამატებელი

[tamuna m]

ვინ იყვნენ "პაპები", ანუ "ბაპები"?

(ივანე მარგიანი)

ყველამ ვიცით, რომ ჩვენმა მხარემ ბევრი განსაცდელი გამოირა მეტადრე სარწმუნოების მხრივ...ყველაფერს თავისი დაღი დაასვეს მტრებმა, სადაც კი ადვილად მისწვდებოდნენ, ყველგან ძალდატანებით შემოჰქონდათ თავიანთი სარწმუნოება, ზნე და ჩვეულება; ეკლესიებს ყრიდნენ და წმინდა ნივთებისაგან ძარცვავდნენ... მთლიანად გასცლიდნენ მას ძვირფასი ნივთებისა და ხატებისაგან, რომ მოშორებულნი ჩვენი მეზობელნი არა, ერთიანად აღმოფხვრიდნენ ქრისტიანულ სარწმუნოებას და ყველგან მაჰმადიანობას დანერგავდნენ, რომ ისევ იმ მეზობლებს არა, რომელსაც მიაწოდეს დასაცავად მისმა თანამოძმეებმა მრავალი ძვირფასი ხატი, ჯვარი და ნივთეულობა! ვინ იყვნენ და ვინ არიან ეს მეზობლები? ესენი რიან ჩვენი თანამოძმეები გვარტომობითა სარწმუნოებით: სვანნი, ფშავ-ხევსურნი და სხვა მთიელნი ხალხნი და მათი მოძღვარნი. უკეთ რომ ვთქვათ, მათი "პაპები" და "დეკანოზები". ჩვენ ვიტყვით პირველის შესახებ.
სვანეთი,მოგეხსენებათ უგზო-უკვლო ქვეყანაა: ძველად მაინც იგი მეტად მიუდგომელი მხარე იყო. ის შეადგენდა საქართველოს სამეფოს ნაწილს და თუ ხშირად თავისუფლების დროშას ატარებდა. ეს იმ არეულობის გამო, რომელიც თითქმის მუდამჟამ სუფევდა ჩვენში. სვანეთსაც ისეთივე მღვდლები ჰყავდა იმ დროს, როგორც დანარჩენებს, მაგრამ ისევ იმ არეულობამ და პოლიტიკურმა ძალამ სვანეთი თითქმის გააცალკევა სხვაბისგან და რამდენიმე ხანს თავისუფლების დროშა მიანიჭა. ამ განცალკევებას არანაკლებ უწყობდა ხელს მისი გეოგრაფიული მდებარეობა. ეს კია, რომ იგი უკან ჩამორჩა სხვებს: სარწმუნოება სიბნელით იმოსებოდა; არეულობა, კაცის კვლა, სისხლის აღება და ძალადობა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. ნამდვილი მღვდლები გაჰქრნენ და მათი ადგილი "პაპაებმა" დაიკავეს, რომელთაც ეკუთვნის სვანეთში ქრისტიანობის დაცვის პატივი.
ერთ დროს თავისუფალი სვანეთი ვაგერის ეპისკოპოსს (ცაგერელს) ექვემდებარებოდა, ხოლო სადადეშქელიანო სვანეთი-ცაიშისას, რომელნიც უგზავნიდნენ მას (სვანეთს) ნაკურთხ მღვდლებს, მაგრამ შემდეგ, სამწუხაროდ ეს დამოკიდებულებაც მოისპო. დარჩნენ მხოლოდ "პაპები". პაპებს ჰყავდათ შეგირდები, რომლებსაც ისინი "დიკნარს" ეძახდნენ და ასწავლიდნენ საღმრთო წერილსა და ეკლესიის სამსახურს.როდესაც პაპა მოხუცდებოდა და შეგირდიც გაიწვრთნებოდა, ამ უკანასკნელთ ჰგზავნიდნენ ეპისკოპოსთან , ანუ მიტროპოლიტთან (ცაგერში ან ცაიშში), რომელნიც ხელდასხმულს აბრუნებდნენ სვანეთშიძღვნად მიჰყავდათ ხარი. ბოლოს პაპებმა თვითონ მიიკუთვნეს კურთხევის უფლება, თავის სეხედულებისაებრ ხელს ასხამდნენ "დიაკვნარს" პაპებად-მღვდლებად და ეკლესიასაც თვითონ განაგებდნენ. ამიტომ, ადვილი წარმოსადგენია და არც არის განსაკვირველი, თუ თითოეულ სოფელში მათი რიცხვი 10-15-მდე ადიოდა.
"ბაპ" (ზედა ხევში, ე.ი. თავისუფალ სვანეთში), ანუ "პაპ" (ქვედა ხევში, ანუ სადადეშქელიანო სვანეთში) ისე იცვამდა, როგორც დანარჩენი სვამნნი (პაპად უფრო გლეხთაგანი ნდა ყოფილიყო): თავზე ნაბდის წოწოლა ქუდი, ანუ ფაფანაკი ეხურა, ტანზე ეცვა შინაური უხეში ტილოს პერანგი, რომლის საყელო კანაფის მსხვილი თოკით იკვრებიდა; ზედ შინაური ხელოვნებისვე მსხვილი მატყლის ჩოხა, იმისვე შარვალი (შალბარ) და პაიჭები; ფეხებზედ ამოკრული ჰქონდა ბაწრით ამოსხმული მრგვალი ქალამნები; წელზედ ერტყა დაუზლელი ტყავის სარტყელი (ლარტყე), რომელსაც მოდიდო, ადგილობრივი ხელოვნების ხანჯალი ამძიმებდა. ბეჭებზე კაჟის თოფი "ყირიმი" (ყირმილ) ან "სტამბოლი" ეკიდა. ყველა ეს გამოუცნობლადა ხდიდა "პაპს" უბრალო სვანისაგან. სხვა ხნავდა, პაპიც ხნავდა; სხვა ომობდა, პაპის ომობდა და ლაშქარს წინ უძღოდა. მაგრამ ის იმ დროს კიდეც მღვდლობდა, თუ შეიძლება ასე ითქვას და ხალხში მოძღვრავდა. მასში თქვენ ნახავდით ისეთ ძალას, რომელიც ხალხს პატივისცემას და სიყვარულს აგრძნობინებდა. აი, ამ უსწავლელმა მღვდლებმა, უკეთ რომ ვთქვათ, პაპებმა დაიცვეს სვანეთში ქრისტიანობა, ხელი შეუშალეს მაჰმადიანობის გამეფებას, გამოსტაცეს მაჰმადიანებს ხელთაგან წმინდა ძვირფასი ხატები და ნივთები და მათ ხალხს დაუფასებელი სამსახური გაუწიეს.
პაპების ცხოვრებიდან ბევრი ღირშესანიშნავი ხასიათის გამოკრეფა შეიძლება. მეტადრე საინტერსეოა წირვა-ლოცვის, ნათვლის, ჯვრისწერის და სხვა საიდუმლოების წესრიგი და მათი აღსრულება. არიან ახლაც მოხუცებულნი სვანნი, რომელნიც წინათ "პაპებად" იყვნენ და რომელთაც ადვილად არ დატოვეს ეს სახელი.
სხვათა შორის სოფ. მუჟალში შევხვდებით მოხუცებულს მღვდელს (ნამდვილს) გიგი მარგიანს, რომელიც წინათ პაპა იყო და დღეს თეთრი თმა უმტკიცებს გამოცდილებას...(ამას ივანე მარგიანი 1902 წელს-გ.ხ.). ხსენებული მღვდლისგან ვისარგებლეთ და მოგვყავს ორიოდე სიტყვა პაპების დასახასიათებლად.
სვანეთში რუსეთის მთავრობის დამყარების შემდეგ თანდათან იგზავნებოდნენ ნამდვილი მღვდელნი, რომლებიც ხალხმა და პაპებმა ეჭვის თვალით მიიღეს და დევნაც დაუწყეს (ასევე იყო ფშავ-ხევსურეთში და სხვა მთიელებში-გ.ხ.).
დევნა ხშირად აშკარაც იყო. მაგალითისთვის საკმარისია გავიხსენოთ მესტიელებისაგან ხსენებული მღვდელის მამის მოკვლა, რომელმაც იკისრა ახლად მოსული მღვდელის გაცილება და ბინაზედ მიყვანა. მართალია პაპებს ამ დროს ისეთი გავლენა აღარ ჰქონდათ და ვერც ბედავდნენ წესრიგის მანიცდამაინც აშკარად დარღვევას, მაგრამ მიუხედავათ ამისა, ისინი ხშირად ჩუმ,ად მოქმედებდნენ და თავიანთ უფლელბებს მთლად არ ჰკარგავდნენ. ბოლოს ესეც მოისპო და ისინი ძალაუნებურად შეურიგდნენ ბედს.
რას ხმარობდნენ პაპები სეფისკვერად, ზედაშედ და სამკაულად? პაპებს სეფისკვერისთვის ბეჭედი არ ჰქონდათ. ბეჭდის მაგიერ გამოცხობამდე სეფისკვერს ჯვრის სახეს გაუკეთებდენენ და შუაში მარილის კვნიტს ჩასდებდნენ. ზედაშედ არაყს, რანგსა (თაფლისაგან კეთდება) და წყალს ხმარობნდნენ. ბარძიმის მაგივრობას სწევდა ხის ან სპილენძის კათხა; ფეხშუმიც ხისა იყო ან სპილენძისა; ვარსკვლავი ხისა, სპილენძისა და რკინისაგან კეთდებოდა; ლახვბარი რკინისა, დაფარნები კი-ჩითისა; ოდიკი სრულებით არა ჰქონდათ. ჩითის ოლარი და ფილონი მოყვანილობით თითქმის წააგავდა ახლანდელს. სამკლავები ძვირად იცოდნენ. სტიხარი და სარტყელი არა ჰქონდათ. გინგილას მაგივრად "დიაკვნები" ჩითის ნახევებს გადაიკიდებდნენ მხარზედ და ვისაც სიღარიბის გამო ესეც არა ჰქონდა, საკუთარ ლეკვერთხს შეიხსნიდა და იმას ხმარობდა.