წარმართული საქართველო, ღვათებები, მითები, ადათები, კულტები... პარამეტრები

[tamara]

აქ ვისაუბროთ წარმართული ხანის საქართველოზე,
თუ რა კულტები და მითური პერსინაჟები, რა ადათ წესები იყო ძველ საქართველოში,
რა სახით შემორჩა ისინი ქრისტიანულ საქართველოში,
და რა სახით გადმოვიდა მათი ნაწილი ქრისტიანობაში.
ეს ძალიან საინტერესო და ღრმა თემაა...
და ალბათ არა ერთ გვერდს მოიცავს...



ანტიკური ხანის ქართული წარმართული პანთეონი

ქართველი ტომების უძველეს რწმენათა მიმოხილვისას გაირკვა, რომ ბუნების ძალებისა და მოვლენებისადმი თაყვანისცემისა თუ მათი გაღმერთების მხრივ ქართველებშიც სხვა ტომთათვის დამახასიათებელ სურათს ვხვდებით. როგორც ირკვევა, “თავისი წილი” ღმერთები ჰყავდათ ცალკე თემებსა და საგვარეულოებს, მთას, ხევს, მინდორს, ადგილს, ხეებს, სახლს, ფუძესა და ა. შ. ამასთანავე, ხალხური გადმოცემები და მდიდარი ეთნოგრაფიული მასალები გვიჩვენებენ, რომ ქართველებს ჰყავდათ საერთო დიდი (უფროსი) ღმერთებიცა და სატომო ან სატომთაშორისო ღვთაებებიც


ასე მაგალითად ადრე კლასობრივი საზოგადოების დროსაც ქართველთა წინაპრები ყველაზე დიდ პატივსა და თაყვანს ცის მნათობებს სცემდნენ – მთვარეს, მზესა და ვარსკვლავებს – ვითარცა საერთო ქართულ ღვთაებებს.

ახლა, შეიძლება ითქვას, კარგად არის გამორკვეული, რომ იმ დროის ქართულ ასტრალურ პანთეონს სამეული მეთაურობდა. პირველი მათგანი უფროსად მიჩნეული უზენაესი ღმერთი იყო; მეორე – ქალღმერთი მზე ან მზექალი, ხოლო მესამე – კვირია. უზენაესი ღმერთი ან მორიგე ღმერთი პანთეონსაც ედგა სათავეში და ცხადია – სამეულსაც.

იერარქიის მომდევნო საფეხურზე იდგნენ შესაბამისად: ჯვარი ან ხატი, ღვთისშვილები (ღვთისსანახი, ღვთისნაბადები) და ა. შ. უკვე იმ დროისათვის ქართველთა ყველა ღვთაება ანთროპომორფულ არსებებად არის წარმოდგენილი. ამასთანავე ირკვევა, რომ უზენაესი ღმერთი – მთვარე-ღმერთია, ე. ი. მამა-ღმერთია.

ისიც კარგად არის გამორკვეული, რომ ოდესღაც ქართველ ტომებს სათავისთავო სათემო ღვთაების გარდა ყველასათვის საერთო რწმენა ჰქონიათ და საერთო ქართული წარმართობაც ყოფილა.

ივ. ჯავახიშვილმა კარგა ხანია გამოარკვია, რომ მაგალითად, კვირიას თაყვანისცემასთან დაკავშირებულ სვანურ წესებს წმინდა ქართული წარმართული რწმენის ანარეკლი აქვთ დაცული და თვით სათანადო ფერხულის სიტყვებს მეფერხულე სვანები ქართულად წარმოთქვამენ. ამ წესების ძველქართულ სახელებთან ერთად ფერხულის ქართულად წარმოთქმის ჩვეულება უეჭველია თავდაპირველი, საერთო ქართული წესის ნაშთი უნდა იყოს.

ივ. ჯავახიშვილს სათანადოდ დამტკიცებული აქვს, რომ ახალწლის დღესასწაულის ჩვეულებების თანახმად, მეგრელი მეკვლეც თავის წარმოსათქმელ სიტყვებს მეგრულად კი არა, სწორედ ქართულად ამბობს ხოლმე, მითითებული და კიდევ ბევრი სხვა მონაცემი საფუძველს აძლევდა ავტორს დაესკვნა შემდეგი: “ცხადი ხდება, რომ არამც თუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართველ ტომთათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ რომ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონდა”


ჯერ ჯერობოთ ამაზე გავჩერდები, ვინაიდან ბევრი რამ მაქვს ამ აბზაცისათვის დასამატებელი

[tamuna m]

რაჭველთა რწმენა (სერგი მაკალათია)

ხალხური რწმენა



ახალ წელს მთის რაჭველი დიდის მოწიწებით ეგებება, რომლისაგან ის მოელის თავის წლიურ სურვილების განაღდებას. ახალიწლის წინა დღით თითოეული გლეხი ოჯახში ერთ მარხილ შეშას მოიტანს. ამ მარხილზე სდებს ჩიჩილაკს "ნეკერს" (თხილის ბიბილო) და "თომს" (ფეხის თივა). ამავე დღეს საახალწლო ღორს ჰკლავენ. ვისაც ღორი არა ჰყავს, "ნებიერას" (ნასუქი მოზვერი). ღამე აცხობენ საახალწლო ბაჭულებს, მათში ერთს ძველი წლისათვის. აგრეთვე აცხობენ ადამიანის სახის "კაცა-ბასილას" და ერთ დიდ პურს "კერია-ბერიად" წოდებულს, რომელიც პატარა რკალებითაა დაჭრელებული. ამ ნამცხვარს ოჯახის მეკვლე-"მაკვრიელი"-ცხრილზე დაალაგებს, გვერდზე საზედაშედ ერთ ბოთლ ღვინოს მოუდგამს და ბერელში შეინახავს.
მამლის ყივილისას მეკვლე ადგება და ცეცხლს დაანთებს. შემდეგ გარეთ გავა და მარხილზე დაწყობილ ნეკერს, თომსა და ჩიჩილაკს აიღებს და ბეღელში შედის. აქ ცხრილს აიღებს და ყველა ამით უკანვე შემობრუნდება. აიღებს კერია-ბერიას" პურს და სუფრაზე დადებს, აბრუნებს მას მარჯვნივ და ხმამაღლა მეტყველებს: "შემოვდგი ფეხი, გწყალობდეს ღმერთი, დიამც მოგივა ახალი წელი, შეძენისა დამოგების, მშვიდობისა და კარგად ყოფნის, ღვინიანობის, პურიანობის, საქონლის გამრვალების...ღმერთო, ბედნიერი წელიწადი მოგვიბრუნეო". ბოლოს ხმის აწევით დაიძახებს: "მრავალი ახალი წელი გაგითენოთ ღმერთმან!" ამაზე ოჯახი უპასუხებს: "შენც მრავალი ახალი წელიწადი გაგითენოს ღმერთმანო."
შემდეგ ოჯახის მეკვლე ცხრის ვარცხლზე სდებს და წყლის მოსატანად წავა, რომლის დაბრუნებამდე ლიგინიდან ყველანი დგებიან და მეკვლე მათ ხელ-პირს აბანინებს-ამით ძროხებს მთელი წლის განმავლობაში კარგი წყველა ექნებაო.
მეკვლე ბოსელში შედის, აქ ახალ წელიწადს საქონელსაც მიულოცავს და თან თივას დაუყრის. საუზმის წინ "კერი-ბერიას" ბეჭედს ამოჭრიან და ყველას სათითაოდ დაურიგებენ, დანარჩენს კი ბეღლის თითოეულ თვალში ჩადებენ-ბარაქიანი მოსავალი იქნებაო. ახალ წელიწადს ყველანი ფუსფუსებენ და მხიარულობენ, რომ სიზარმაცე და სიავე არ დაეკვებოთ.
მეკვლეს ირჩევენ კარგი ფეხისას, რომლისაგან დამოკიდებულია ოჯახის ბარაქიანობა. მეკვლეს მოლოცვამდე ოჯახში არავის უშვებენ.
ამ დროს მონადირეები "იმზნიან", ე.ი. ნიშანში ვარჯიშობენ და ამის მიხედვით მომავაზე წინასწარმეტყველებენ. იციან ერთმანეთის ღვინით მოკითხვა და ახალიწლის მილოცვა.
ერთი სიტყვით, ახალიწლის ეს რიტუალი დაკავშირებულია მზის ღვთაების რწმენასთან (გაზაფხულის მზის მოქცევასთან), რომლის მკრთალ ანასახს აქ წარმოადგენს ადამიანის სახის ნამცხვარი "კაცა-ბასილა". და ამ ახლად მოქცეულ მზეს მთიელი მეკვლე შესთხოვს ჭირნახულის დოვლათიანობას, საქონლის გამრავლებას, იჯახის ბედნიერებას და საერთოს მშვიდობიანი წელიწადის მობრუნებას. რაც შეეხება საახალწლო პურს "კერია-ბერიას", როგორც მისივე სახელი მოწმობს, ის დაკავშირებული უნდა იყოს ოჯახის კერის თაყვანისცემასთან, რომელიც ოჯახის უხიცესი წინაპრის სადგომად ითვლებოდა. და ამ ოჯახის მფარველ ბერს (უხუცესს) რაჭველი მეკვლე, მისივე გამოსახულების "კერია-ბერიას" პურზე შესთხოვს ოჯახის ბარქიანობას.
ოჯახის დოვლათიანობას მთის რაჭველი ევედრება წმ. შიოს და უხდის მას "შიოობას". ამ მიზნით ყველიერის ხუთშაბათს ოჯახის უხუცესი აიღებს ორ კვერცხს და ორ განატეხს (კვერს) და წმინდა შიოს შესთხოვს მის ოჯახში ბარაქა დაატრიალოს. ლოცვის შემდეგ ამ კვერცხს და კვერს არმანში შესდებს, ვარცლზე ღვონით სავსე ჭიქას სდგამს, რომ, როდესაც შიო გამოივლის, მისი მათრახის კუდი ღვინოში ჩაეწობა და ოჯახშიც დოვლათი დატრიალდებაო. თუ ჭიქა ცარიელი დახვდა, შიო ოჯახს დასწყევლისო.
ოჯახის გამრვალებას შესთხოვე სახლის ანგელოზს და ამ მიზნით გათხოვილი ქალები იხდიან "სანამალეოს", სოფ. ჭიორაში მას უწოდებენ "არვარგიას". ხუთშაბათ დღეს სადილის შემდეგ ყველა მამაკაცსა და ბავშვს სახლიდან დაითხოვენ, რადგანაც ხალხის რწმენით, ამ სალოცავის დანახვაზე მათ თვალები ასტკივათო. შემდეგ "ნაგვირგვინევი" ქალები აიღებენ განატეხს, ღვინოს, იმავე დღეს დაკლული ცხოველის ასოს და ლოცულობენ, რომ სახლის ანგელოზმა ოჯახი გაამრავლოს. დასასრულს კვერებს იქვე მალულად შესჭამენ. მაგარმ ამ ნამრავლს ხშირად მტრობენ და სიცოცხლე უსპობენ სახად-"ბატონები". მათ წინააღმდეგ კი მთის რაჭველი სრულიად უძლურია და ამიტომ ის იძულებულია მათ პატივსაცემოდ ერთი კვირა საგანგებოდ იმარხულოს, რომელსაც "პირურწყობა" ეწოდება. ამ მარხვის დროს ოჯახში ევედრებიან "ბატონებს", დაიფაროს ის ყოველგვარი ყვავლისა და სახადისაგან.
ოჯახთან დაკავშირებულია აგრეთვე "მაცხოვრის მარხვა", რომელსაც აქ ყველიერის წინა კვირას იხდიან. მარხვა იწყება ორშაბათიდა და გრძელდება ოთხშაბათამდე. ოთხშაბათს დილაადრიან, მამლის ყივილისას სოფლის ბიჭები დგებიან, ჯგუფ-ჯგუფად გროვდებიან და ოჯახებს უვლიან შემდეგი სიტყვებით: "დიდება ბრძანე მაცხოვარო ჯვარცმისა წმინდა გიორგისა ზედქალაქისაო" (ზედქალაქი სოფელ ღებშია ძველი ნასაყდარი). ოჯახის პატრონი გამოდის, მათ აძლევს: პურს, ღვინოს, ფულს და თან სთხოვს ვაჟის საბედოს დალოცვას ან გვირგვინის დალოცავს, თუ ოჯახში ახალი ჯვარდაწერილები არიან. აგრეთვე მიცვალებულის შენდობას, თუ ოჯახში ვინმე ახლად შესვენებულია. მოგროვილ სანოვაგესა და ღვინოს ბიჭები სოფლის ბოლოს გაიტანენ და იქ მხიარულ სადილს გამართავენ.
მაცხოვრის მარხვის დაწესების შესახებ აქ ასეთი გადმოცემა არსებობს: ძველად ღების მაცხოვრის ჯვარი სვანებს თურმე მოუპარავთ და ამის გამო ღებელები დაღონებულან. ამ დროს სოფ. ჭიორაში ცხოვრობდა თურმე განთქმული მონადირე ბათხაძე, რომელსაც ნადირობისას შემთხვევით სვილი სემოჰკვდომია. თავზარდაცემულ ბათქაძეს თავისი ცოდვის მოსანანიებლად განუზრახავს სვანეთიდან ღების ჯვრის ჩამოტანა. ბევრი ძებნის შემდეგ ბათქაძე შეპარული სვანეთის ერთ ეკლესიაში, სადაც მოპარული ჯვარი შეუგულებია და უთქვამს: "მაცხოვარო, იჩინე თავი, თორემ ბნელში ვერ დაგინახავო." ჯვარი მართლაც ჩვენებია და მისი წამოსვენება განუზრახავს, მაგრამ დაკეტილი კარიდან გამოსვლა ვერ მოუხერხებია. მაშინ ბათხაძეს პატარა სარკმლიდან უცდია გადმოძრომა, მაგრამ ჯვარი ვერ გამოტეულა. ბათხაძე შეშფოთებულა და უთქვამს: "მაცხოვარო, შენც იდრიკე თავი და მეცაო, თორემ დავრჩითაო." ჟვარი მოხრილა და ორივენი გამოსულან.
ბათძაგის დაგვიანებით მთელი ღები დაფიქრებული ყოფილა, მაგრამ ორსაბათს მამლის პირველ ყივილისას, ბათქაძეს ზედქალაქიდან გადმოუძახნია: "დიდება ბრძანე, მაცხოვარო, ჯვარცმისა წმინდა გიორგი ზედქალაქისაო!" ხალხი აშლილა და მას აღფრთოვანებით მიგებებია. ამის აღსანიშნავად ეს მარხვაც დაუწესებიათ. ბათხაძის ჩამოტანილი ეს ჯვარი დღესაც სოფ. ღების ეკლესიაშია დაცული, ვერცხლით არის მოჭედილი და ცოტათი მოხრილი.
სალოცავების მეორე ჯგუფი დაკავშირებულია გლეხის მეურნეობის ერთ მნიშვნელოვან დარგთან-მესაქონლეობასთან...
მთის რაჭის ბოსლებში სადგურობენ ისეთი ანგელოზები, რომლებსაც რაჭველები თავიანთ სალოცავებს უძახიან.ყველიერის წინა შაბათს აქ იციან "ბოსლობა". აცხობენ კაცის სულზე ბაჭულებს. შეღამებისას აიღებს ორ ბაჭულს, კვერცხებს და ბოსლისკენ გაემართება, თან მხოლოდ ვაჟებს წაიყვანს. ბიჭები ერთმანეთს ზურგზე შეასხდებიან და საქონელის ხმაზე ბღავიან. თან იძახიან : "ბოსელ, ბოსელ ბუ!" შევლენ ბოსელში, დაბმულ პირუტყვს სამჯერ შემოუვლიან და იტყვიან: "დათვი მჭლე და შენ მსუქანი, გაზაფხულზე გასვინტრიკდი!" შემდეგ თვას იხუჭავნე და ბაგაში კვერცს მალავენ. ვინც იპოვნის, ის ბედნიერი იქნებაო. აქვე შეექცევიან ბაჭულებს და თან ლოცულობენ: "ანგელოზო საქონლისაო, შენ ამრავლე და დაიფარე ნადირისაგან ჩვენი საქონელიო!" ბოსლისას გამობრუნებისას პირველად სახლის კარს მიადგებიან, რომელსაც დიასახლისი შიგნიდან ჩაკეტავს. მამასახლისი იტყვის: "კარი რკინისაო!" (სამჯერ), დიასახლისი უპასუხებს: "არა, მეუფისაო!" და გაიმართება ასეთი კითხვა-პასუხი:
დიასახლისი: მამასახლისი:
ხარებმა რა შემოთვალეს? - სახვნელი უღელი დაგვიმზადეთო.
ძროხებმა რა შემოთვალეს? - სახბოაე დაამზადე და ცვენ მზად ვართო.
ცხენებმა რა შემოთვალეს? - საჯინიბე დაგვიმზადეო.
ცხვრებმა რა შემოთვალეს? - საკრავე დაამზადეთ და ჩვენ მზად ვართო.
თხებმა რა შემოტვალეს? - საციკნე გაამზადეო.
ღორებმა რა შემოთვალეს? - საღორე დაგვიმზადეთო.
კაცებმა რა შემოთვალესო? - თოფ-იარაღი დაგვიმზადეთო.
ყანებმა რა შემოთვალეს? - ბეღლები დაგვიმზადეთო.
ქათმებმა რა შემნოთვალეს? - საწიწილე დაგვიმზადეთო და სხვა.

შემდეგ კარებს აღებენ და დიასახლისი მამასახლისს სახეზე აზელილ ქატოს მიაყრის, რომ ოჯახს მოარული არ შეეპაროსო. დასასრულს ვახშმობენ.