წარმართული საქართველო, ღვათებები, მითები, ადათები, კულტები... პარამეტრები

[tamara]

აქ ვისაუბროთ წარმართული ხანის საქართველოზე,
თუ რა კულტები და მითური პერსინაჟები, რა ადათ წესები იყო ძველ საქართველოში,
რა სახით შემორჩა ისინი ქრისტიანულ საქართველოში,
და რა სახით გადმოვიდა მათი ნაწილი ქრისტიანობაში.
ეს ძალიან საინტერესო და ღრმა თემაა...
და ალბათ არა ერთ გვერდს მოიცავს...



ანტიკური ხანის ქართული წარმართული პანთეონი

ქართველი ტომების უძველეს რწმენათა მიმოხილვისას გაირკვა, რომ ბუნების ძალებისა და მოვლენებისადმი თაყვანისცემისა თუ მათი გაღმერთების მხრივ ქართველებშიც სხვა ტომთათვის დამახასიათებელ სურათს ვხვდებით. როგორც ირკვევა, “თავისი წილი” ღმერთები ჰყავდათ ცალკე თემებსა და საგვარეულოებს, მთას, ხევს, მინდორს, ადგილს, ხეებს, სახლს, ფუძესა და ა. შ. ამასთანავე, ხალხური გადმოცემები და მდიდარი ეთნოგრაფიული მასალები გვიჩვენებენ, რომ ქართველებს ჰყავდათ საერთო დიდი (უფროსი) ღმერთებიცა და სატომო ან სატომთაშორისო ღვთაებებიც


ასე მაგალითად ადრე კლასობრივი საზოგადოების დროსაც ქართველთა წინაპრები ყველაზე დიდ პატივსა და თაყვანს ცის მნათობებს სცემდნენ – მთვარეს, მზესა და ვარსკვლავებს – ვითარცა საერთო ქართულ ღვთაებებს.

ახლა, შეიძლება ითქვას, კარგად არის გამორკვეული, რომ იმ დროის ქართულ ასტრალურ პანთეონს სამეული მეთაურობდა. პირველი მათგანი უფროსად მიჩნეული უზენაესი ღმერთი იყო; მეორე – ქალღმერთი მზე ან მზექალი, ხოლო მესამე – კვირია. უზენაესი ღმერთი ან მორიგე ღმერთი პანთეონსაც ედგა სათავეში და ცხადია – სამეულსაც.

იერარქიის მომდევნო საფეხურზე იდგნენ შესაბამისად: ჯვარი ან ხატი, ღვთისშვილები (ღვთისსანახი, ღვთისნაბადები) და ა. შ. უკვე იმ დროისათვის ქართველთა ყველა ღვთაება ანთროპომორფულ არსებებად არის წარმოდგენილი. ამასთანავე ირკვევა, რომ უზენაესი ღმერთი – მთვარე-ღმერთია, ე. ი. მამა-ღმერთია.

ისიც კარგად არის გამორკვეული, რომ ოდესღაც ქართველ ტომებს სათავისთავო სათემო ღვთაების გარდა ყველასათვის საერთო რწმენა ჰქონიათ და საერთო ქართული წარმართობაც ყოფილა.

ივ. ჯავახიშვილმა კარგა ხანია გამოარკვია, რომ მაგალითად, კვირიას თაყვანისცემასთან დაკავშირებულ სვანურ წესებს წმინდა ქართული წარმართული რწმენის ანარეკლი აქვთ დაცული და თვით სათანადო ფერხულის სიტყვებს მეფერხულე სვანები ქართულად წარმოთქვამენ. ამ წესების ძველქართულ სახელებთან ერთად ფერხულის ქართულად წარმოთქმის ჩვეულება უეჭველია თავდაპირველი, საერთო ქართული წესის ნაშთი უნდა იყოს.

ივ. ჯავახიშვილს სათანადოდ დამტკიცებული აქვს, რომ ახალწლის დღესასწაულის ჩვეულებების თანახმად, მეგრელი მეკვლეც თავის წარმოსათქმელ სიტყვებს მეგრულად კი არა, სწორედ ქართულად ამბობს ხოლმე, მითითებული და კიდევ ბევრი სხვა მონაცემი საფუძველს აძლევდა ავტორს დაესკვნა შემდეგი: “ცხადი ხდება, რომ არამც თუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართველ ტომთათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ რომ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონდა”


ჯერ ჯერობოთ ამაზე გავჩერდები, ვინაიდან ბევრი რამ მაქვს ამ აბზაცისათვის დასამატებელი

[tamuna m]

ასეთივე ხასიათისა და დანიშნულებისაა მეორე სალოცავი "თეოდორობა:, როდესაც წმინდა თეოდორეს ევედრებიან საქონლის გამრავლებას, განსაკუთრებით ცხენისას. ამიტომ დიდმარხვის პირველ შაბათს აცხობენ კვერებს და თეოდორეს შესთხოვენ ცხენისა და ხარის გამრავლებას. ამ დღეს ზოგი ხარს შუბლს პარსავს და ვისაც ცხენი ჰყავს, ცხენის ბედზე მარხულობს. სოფ. ღებში წმ. თეოდორეზე შეწირულია ერთი სათიბი და ორი ყანა. თეოდორობას ამ მამულის შემოსავლიდან პურსა და ღვინოს ყიდულობენ. თეოდორობა დღეს ეკლესიის ეზოში იკრიბება კომლზე ორი კაცი, ლოცულობენ აქ და პურ-ღვინოს შეექცევიან.
ასეთივე მფარველი ანგელოზი აქ ქათმებსა და გოჭებსაც ჰყავთ და მათ "გოჭის ხუთშაბათს" უხდიან. ამ დღეს გოჭს კლავენ და განატეხებსაც აცხობენ. ვისაც დასაკლავი გოჭი არა ჰყავს, ღორის რაიმე ნაწილი მაინც უნდა იშოვნოს და ამ კვერცხით საქატმეში ილოცოს გოჭისა და ქათმის მომრავლებაზე.
რაჭველი მთიელების რწმენით, სახლის ანგელოზის გარდა მის ოჯახზე და საქონელზე რარაც ჯადოსნური გავლენა ახალ მთვარესაც აქცს, რომლის განრისხებას სეუზლია დააზარალოს მისი ოჯახი ცეცხლითა და ნადირით. ამ მიზნით ის იხდის "ცინცხლობას" (ახალი მტვარე). მთვარის მოქცევის პირველ პარასკევს მარხულობენ და უქმობენ, რომ ოჯახს ცეცხლი არ გაუჩნდეს და ნადირმა საქონელი არ დააზიანოსო. ამიტომ ცინცხლობის გატეხვა მთაში აკრძალულია და ტუ ვინმეს ცეცხლისა და ნადირისაგან რაიმე ზარალი მოუვა, მაშინ იტყვიან, მაინც, ცინცხალი არ შეინახაო.
ამასტანავე ახალ მტვარეს აქ "თავზნესაც" უკავშირებენ და ვისაც ეს ავდმყოფობა მოუვლის, იტყვიან: "თავზნემ მოუარა, რომ დღეს ცინცხალი არისო".
ადამიანისა და საქონლის გარდა მტერი ქათმებსაცა ჰუავთ-ცნობილი წუწკი მელა. მის მოსაშორებლად რაჭველი მიმართავს "მელაკურკუტალაობას". აღება ღამის წინ ოჯახებში აცხობენ "ბოხჩუანებს" (ოთხკუთხედ ხაჭაპურებს) რამდენიც ბავშვია. ამ ბოხჩუანს ბავშვები წაირებენ სოფლის გარეთ, შევლენ იქ რომელიმე გადახურულ სადგომში, მოსტეხენ ბოხჩუანებს ოთხივე კუთხეს, ისვრიან მაღლა და თან გაიძახიან: "მელა, მელა კურკუტელა, თხის სურა და სამოსელა ჩვენს ქათმებს ნურას ერჩი, სხვისი ქათმები წაიღეო!" შემდეგ სიმღერა-თამაშით კვერებს იქვე შეჭამენ...
ხალხური სალოცავების მესამე ჯგუფი დაკავშირებულია მეურნეობის მეორე მნიშვნელოვან დარგთან-მიწათმოქმედებასთან.
როდესაც მინდვრის სამუშაოზე პირველად გადიან, სანამ ბოსლიდან ხარებს გამოიყვანენ, ბოსლის კარებთან მიიტანენ ახალწლის კერასთან ნარცენ მუგუზალს და მას აანთებენ. ოჯახის უფროსი ხელში განატეხით, რომელზეც კოვზიტ საფუარაა მოტავსებული, ბოსელში შევა და ხარებს ამ ანთებულ მუგუზალზე გადმოატარებს და მათ მარჯვენა ბეჭზე საფუარს ჯვარულად ამოსცხებს. შემდეგ ხარებს ის ყანაში წაიყვანს, განატეხიდან გულს მრგვალად ამოჭრის და ხარს მარჯვენა ხარზე ჩამოჰკიდებს. ამასთანავე აკეთებენ პურის "ლულუას" (გრძლად ამრგვალბენე), რომელსაც მიწაში ჩაფლავენ და იტყვიან: "რმერთო ამისთანა თავთავი გაუკეთე ჩვენს ნახნავსაო". აკეთებენ პურის ბურთულებსაც, ისვრისნ მაღლა და თან გაიძახიან: ამ სიმაღლე გაიზარდოს და ამოდენა ჭირნახული დადგესო, ამის ქვემო ნისლი ნუ წამოვა, თორემ ყანებს მოგვინისლავსო"...ამ სიმბოლური წესების შესრულების შემდეგ, რაჭველები შეუდგებიან ყანის ხვნა-თესვას. მაგრამ თუ ხანგრძლივი გვალვა დადგება და ნათესს ამოსვლა გაუჭირდება, მაშინ იძულებულია "გონჯაობას" მიმართოს. ამ მიზნით სოფელი ირჩევს ორ კაცს, შეგონჯავენ, ე. ი. სახეზე მურს წაუსვამენ და ხელში ცოცხს მისცემენ. დაგონჯილები ეზო-ზეო დადიან, ოხუნჯობენ, თან ჰგვიან და მტვერს აყენებენ. შეგონჯილებს სოფლის გოგოები გაეთამაშებიან და როდესაც მათ მოულოდნელად წყალს გადაასხამენ, მაშინ ყველანი ერთხმად გაიძახიან, "წვიმა მოვიდა ზეცისაო!" გავლვის დროს ღრუბლის ბატონ ელიას იხსენებენ, მაგრამ რომ ის სეტყვით ვარ მოვიდეს, წმ. გიორგისაც ევედრებიან. შეგონჯილებს ასაჩუქრებენ პურით, კვერცხით და სხვა."გონჯაობა" დღეს მთის რაჭაში თოთქმის მივიწყებულია და გვალვის დროს ღებში სამ ამორჩეულ კაცს გზავნიან რიონის გაღმა მდებარე ტბაზე, "ტბათავად" წოდებული, რომელშიაც ღორის ძვალს ჩააგდებენ. ხალხის რწმენით ეს უებარი საშუალაებაა ავდრის მოსაყვანად და ცდაც არასოდეს არ გაცუდებულაო. მაგრამ ხანგრძლივი ავდარი და კოხიც საზარალოა ნათესისათვის და გლეხი ამის წინააღმდეგ "კოხინჯრობას" იხდის. ახლა ის ევდრება ღრუბლის ბატონს დაიფაროს მისი ყანები კოხისა და სეტყვისაგან. ამ მრისხანე ღვთაებრის გულის მოსაგებად მსხვერპლად კლავენ ციკანს, რომლის თავსაც და ტყავსაც მაღლა მწვერვალზე ჩამოჰკიდებენ და ის იქ ლპება.
ბუნების ამ სტიქიურ მოვლენათა გარდა, უკვე დამწიფებულ ყანას აზიანებს აგრეთვე ფრინველი და ნადირი. მათ მოსაშორებლად მთის რაჭველი ასრულებს "ჩიტაფაფაობა". ამ მიზნით ყველიერის შაბათს აქ ამზადებენ ერბოიან ფაფას. ფაფიან ჯამს დიასახლისი დაიკავებს და სახლის კარებში დადგება. ბავშვები ეზოდან შესძახებენ: "დედა, რასა შვრები?!"ამაზე დედა უპასუხებს: "ჩიტაფაფასა!" ბავშვები კვლავ შეეკითხებიან: "ვის და ვის აჭმევო?" დედა უპასუხებს: "შენ და შალვასა და გამრეკელასაო." დედა: "ჩიტები სად არიამ?" ბავშვები: "დავითიახოსა!" ამ სიტყვების შემდეგ დედა ფაფიან ჯამს ბავშვებს გადასცემს. ბავშვები იღებენ ჯამიდან ფაფას, ქაუსვამენ სახლის კედელს და ამბობენ: "ეს ბეღურას, ეს ყვავს, ეს ქორს, ეს დათვს, ეს მგელს" და ა.შ.
მოყვანილი ჭირნახულის აკრეფვის და დაბინავების შემდეგ მთის რაჭველი მადლობის ნიშნად ყანის ამ ბატონებს უხდის "ნამგალდრეკა და კალოკრობას". ამ დღეს საგანგებო სადილს ამზადებენ, ღმერთს მადლობას სწირავენ კარგი მოსავლისათვის და თან შესთხოვენ, რომ ჭირნახული ოჯახს კეთილად მოახმაროს.
რაჭველის რწმენით ავი სული დასადგურებულია ავთალა ადამიანში, რომელსაც ისინი "წყეულს" უწოდებენ. მათი წარმოდგენით ეს წყეული უჩინარია, შევა ოჯახში და აჯადოებს საქონელს, ადამიანს, ფრინველს და მის ყანებსაც. ამას კი მოჰყვება ოჯახში ბარაქიანობის გაწყვეტა, საქონლისა და ჭირნახულის ზარალი, ადამიანის სიკვდილიანობა და სხვა. ამიტომ სჭიროა ამ წყეულისაგან თილისმითა და სხვადასხვა ჯადოქრობით თავდაცვა. ამ მიზნით მთის რაჭაში ქალები გულზე "ანგელოზს" ატარებენ. ეს ანგელოზი წარმოადგენს გრძელ გრაგნილ ქაღალდს., რომელზეც წერია ავთვალის საწინააღმდეგო შელოცვები და გახვეულია უბრალო ტყავში. როგორც თილისმას ატარებენ აგრეთვე სამკუთხოვან "დუა"-ს (ჯადო), ნიჟარებს, თეთრზოლიან მძივებს "სათვალედ" წოდებულს და სხვა. ამ თილისმებთან ერთად წყეულისაგან თავდასაცავად აქ აგრეთვე სხვადასხვა შელოცვასაც მიმართავენ, რადგანაც თუ წყეულის თვალნაკრავს დროზე არ შეელოცა, ის კიდევაც კვდებაო. როდესაც წყევლისაგან ტვალნაკრავი ავადმყოფი შემკლოცველ დედაკაცთან მიდის, უკანასკნელი მიმართვის შემდეგ ჯადოქრულ საშუალებას: იღებს დანას და ნახშირს ფხეკავს მთქნარებით, უბერავს მას და ასე ჩურჩულებს:
"ფუ, გაქრა "მაკლებელი", წმ. გიორგიმ დაწყიოს: ორშაბათი, სამშაბათი, ოთხშაბათი, ხუთშაბათი, პარასკევი და შაბათი. ამ დღეებში რა დღეს შეგეშინდა, ძუძუკოკობმა შეგაშინა, ულვაშოკოკობმა შეგაშინა? თვალშავმა შეგაშინა, თვალმაჩხამ შეგაშIნა, თვალავმა შეგაშინა, ძაღლის ყეფის შეგეშინდა, ღამე შეგეშინდა თუ დღე შეგეშინდა? რა დღეს გამოგეყარა: ორშაბათს, სამშაბათს, ოთხშაბათს, ხუთშაბათს, პარასკევს თუ შაბათს? ჯვარი ვინც რა იცოდეს დანადებისაგან, ფიქრისაგან, მოარული ღამის ჯვარი გეწეროს. თეთრი ქორი მოვიდა, ტეთრი ფერი მოგიტანა, წითელი ქორი მოვიდა, წითელი ფერი მოგიტანა, შავი ქორი მოვიდა და შენი ჭირი და სატკივარი წაიღო. გაქრა ქარივით, გაწყალდა წყალივით, შენი ავითვალითა და გულით მამზირალი. სამას და სამმა წმ. გიორგიმ დაგწეროს ჯვარი და გადაგავლოს თვალი."
მთის რაჭაში, როდესაც საქონელი ღამე ტყეში ან მინდორში დარჩება, ისე შეულოცავენ:
"ეკენია, ბეკენია, ბერსა ხატი სვენებია, რმერთო, ღმერთო ჩამოყარე ცხრა კლიტენი-კლიტონია, ნადირს კბილი შეუკარი, მეკობრესა ხელ-მხარი, ჩააგდე ზღვაში, ნუ გაუშვებ გზაში. ღმერთო დაიფარე ჩვენი საქონელი ნადირისაგან."
ამ შელოცვის შემდეგ შეკრავენ კანაფით სავარცხელსა და მაკრატელს, რომ ასე შეეკრას ნადირს კბილი და სკამის ქვეშ სედებენ...