წარმართული საქართველო, ღვათებები, მითები, ადათები, კულტები... პარამეტრები

[tamara]

აქ ვისაუბროთ წარმართული ხანის საქართველოზე,
თუ რა კულტები და მითური პერსინაჟები, რა ადათ წესები იყო ძველ საქართველოში,
რა სახით შემორჩა ისინი ქრისტიანულ საქართველოში,
და რა სახით გადმოვიდა მათი ნაწილი ქრისტიანობაში.
ეს ძალიან საინტერესო და ღრმა თემაა...
და ალბათ არა ერთ გვერდს მოიცავს...



ანტიკური ხანის ქართული წარმართული პანთეონი

ქართველი ტომების უძველეს რწმენათა მიმოხილვისას გაირკვა, რომ ბუნების ძალებისა და მოვლენებისადმი თაყვანისცემისა თუ მათი გაღმერთების მხრივ ქართველებშიც სხვა ტომთათვის დამახასიათებელ სურათს ვხვდებით. როგორც ირკვევა, “თავისი წილი” ღმერთები ჰყავდათ ცალკე თემებსა და საგვარეულოებს, მთას, ხევს, მინდორს, ადგილს, ხეებს, სახლს, ფუძესა და ა. შ. ამასთანავე, ხალხური გადმოცემები და მდიდარი ეთნოგრაფიული მასალები გვიჩვენებენ, რომ ქართველებს ჰყავდათ საერთო დიდი (უფროსი) ღმერთებიცა და სატომო ან სატომთაშორისო ღვთაებებიც


ასე მაგალითად ადრე კლასობრივი საზოგადოების დროსაც ქართველთა წინაპრები ყველაზე დიდ პატივსა და თაყვანს ცის მნათობებს სცემდნენ – მთვარეს, მზესა და ვარსკვლავებს – ვითარცა საერთო ქართულ ღვთაებებს.

ახლა, შეიძლება ითქვას, კარგად არის გამორკვეული, რომ იმ დროის ქართულ ასტრალურ პანთეონს სამეული მეთაურობდა. პირველი მათგანი უფროსად მიჩნეული უზენაესი ღმერთი იყო; მეორე – ქალღმერთი მზე ან მზექალი, ხოლო მესამე – კვირია. უზენაესი ღმერთი ან მორიგე ღმერთი პანთეონსაც ედგა სათავეში და ცხადია – სამეულსაც.

იერარქიის მომდევნო საფეხურზე იდგნენ შესაბამისად: ჯვარი ან ხატი, ღვთისშვილები (ღვთისსანახი, ღვთისნაბადები) და ა. შ. უკვე იმ დროისათვის ქართველთა ყველა ღვთაება ანთროპომორფულ არსებებად არის წარმოდგენილი. ამასთანავე ირკვევა, რომ უზენაესი ღმერთი – მთვარე-ღმერთია, ე. ი. მამა-ღმერთია.

ისიც კარგად არის გამორკვეული, რომ ოდესღაც ქართველ ტომებს სათავისთავო სათემო ღვთაების გარდა ყველასათვის საერთო რწმენა ჰქონიათ და საერთო ქართული წარმართობაც ყოფილა.

ივ. ჯავახიშვილმა კარგა ხანია გამოარკვია, რომ მაგალითად, კვირიას თაყვანისცემასთან დაკავშირებულ სვანურ წესებს წმინდა ქართული წარმართული რწმენის ანარეკლი აქვთ დაცული და თვით სათანადო ფერხულის სიტყვებს მეფერხულე სვანები ქართულად წარმოთქვამენ. ამ წესების ძველქართულ სახელებთან ერთად ფერხულის ქართულად წარმოთქმის ჩვეულება უეჭველია თავდაპირველი, საერთო ქართული წესის ნაშთი უნდა იყოს.

ივ. ჯავახიშვილს სათანადოდ დამტკიცებული აქვს, რომ ახალწლის დღესასწაულის ჩვეულებების თანახმად, მეგრელი მეკვლეც თავის წარმოსათქმელ სიტყვებს მეგრულად კი არა, სწორედ ქართულად ამბობს ხოლმე, მითითებული და კიდევ ბევრი სხვა მონაცემი საფუძველს აძლევდა ავტორს დაესკვნა შემდეგი: “ცხადი ხდება, რომ არამც თუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართველ ტომთათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ რომ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონდა”


ჯერ ჯერობოთ ამაზე გავჩერდები, ვინაიდან ბევრი რამ მაქვს ამ აბზაცისათვის დასამატებელი

[tamuna m]

სვანების ზოგიერთი ჩვეულებანი და ცრუმორწმუნეობანი

ნათლისღება დღეს იმ ჭურჭელში რომლეშიც მღვდელი (უწინ პიპი) წყალს აკურთხებს, თითოეული მოსახლე ნიგოზს ჩააგდებს. ნიგოზზე მობმულია სადგსისი ძაფით. ამ ნიგოზსა და სადგისს მოსახლე წაიღებს ყანაში, როდესაც გაზაფხულზე ხვნას დაიწყებს. ღამე დაჰფლავს ნიგოზსა და სადგისს ნახნავში. მეორე დღეს სადგისს სახლში წამოიღებს, ნიგოზს კი მიწაში ჩატოვებს. ხალხის რწმენით, ამის შემდეგ მის ნახნავ-ნათესს უწმინდურება და ვნება არ შეეხება.
ნათლისღების დღესვე ნაკურთხი წყლით მოზელენ წმინდა პურს. ამ ცომიდან გამოაცხობენ შვიდ სეფისკვერისოდენა პურს, შუაში გახვრეტილს (ჯიჯიტა კვერა-გ.ხ.). ამ პურს ჰქვია "კირკადოლ" ("გორგალი"). ამ შვიდ კირკადოლს ბაწარს გაუყრიან, სახლში სადმე ჩამოჰკიდებენ, უმეტეს ნაწილად კოშკში და შეინახავენ დიდმარხვამდე. დიდმარხვის ყოველი კვირა დილას ოჯახი თავის წევრთა შორის ინაწილებს თითო კრიკადოლს, როგორც ევლოგიას. განაწილებამდე კრიკადოლს რომელიმე წევრთაგანი სამჯერ ჩამოაგდებს მაღლიდან კერაზე დადებულ ბრტყელ ქვას და სამჯერვე ამბობს: "აშუ ამშეყედელი არტა - კვარტა ლინჩალ" (ასე ჩავარდეს აგდებული დიდმარხვა). "კრიკადოლს" სჭამენ ხელ-პირ დაბანლნი ამნაირად: მარცხენა ხელში დაიჭერენ, ხელს თავზე გადაიდებენ და მარჯვნივ ჩაიდებენ პირში.
რადგანაც დიდმარხვაში აღდგომის კვირიაკეს გარდა ექვსი კვირიაკეა, ამიტომ მეშვიდე კირკადოლი რჩება. ამ მეშვიდე კირკადოლს შეაბამენ გოდორს, რომლითაც თესლი დააქვთ ყანებში. რომელიმე ყანის მოთესვის დროს "კირკადოლს" ცოტა-ცოტას მოფშვნიან და თესლში გაურევენ ნიშნად თესლის განწმენდისა. ამავე დროს ნაკურთხის წყლით მოზელენ ნაცარს, რომელიც ოჯახს შენახული აქვს წლიდან წლამდე და აიაზმის მაგივრობას სწევს. ამ ნაკურთხის წყლით მოზელილ ნაცარს ეძახიან "ივურდან"-ს (იორდანე) და ხმარობენ იმგვარ შემთხვევაშI, როდესაც ეკლესიების კანონის აიაზმაა საჭირო: დაფშვნილს ნაცარს იმგვარად მოაყრიან ოჯახში, როგორც აიაზმის წყალს მოასხურებენ ხოლმე.
უძღების კვირის წინა პარასკევს დილით ერთი ბავშვი ადგება სხვების ადგომამდე პერანგის ამარა და სამჯერ შემოუვლის სახლს, თან ხმამღლა ამბობს: "არინ-კარინ, თხერე მულიპ, სავია ჯვეგთე, ზაი მახად უშგულთე, ცხამ ი ნახრეკ მერმა ქვეყანათე!" "არინ-კარინ" არ ითარგმნება. დანარჩენი: "პირღია მგელი ოსების ჯოგისკენ, წლის მოსავალ უშგულისაკენ, ღვარძლი და ცხამი (ღვარძლის მსგავსი მცენარეა) სხვა ქვეყანაში". როდესაც ბავშვი სახლის შემოვლას მორჩება და შინ შემოვა, დიასახლისი ჭერს ჩამოწმენდს, ნახვეტ ჭვარტლს ჩაყრის ჭურჭელში, რამდენი სულიც ოჯახშია, იმდენ ღერ ქერის ჩალას მოაგროვებს, იმისა და მჭვარტლს წაიღებს სოფლისაკენ დანიშნულ ადგილას, სადაც ჩალას ცეცხლს წაუკიდებს, მჭვარტლს ზედ დააყრის და ამბობს: "ასე დაიწვას ჩემი ოჯახის სნეულებაო!"
უძღების კვირის შაბათს ყველა მოსახლე თხელის ცომისაგან სხვადსხვა ცხოველის სახეს გააკეთებს, ანუ უკეთ ვთქვათ, დახატავს ბაკის კედელზე (იქნებ გომურის - გ. ხ.) ხარის, ძროხის, თხის, ცხვრის, ცხენისა და სხვა სახეს. ამ პირუტყვების სახეების დახატვა ბაკის კედლებზე, ხალხის აზრით, ხელს უწყობს პირუტყვის გამრავლებას. ამავე დღეს მოსახლე აცხობს ერთ ყველიან პურს, რომლის ყალიონის ტარის მსგავსი, გულგამოცლილი ჩხირით ააჭრელებს; ამ პურს ყველიერის ხუთშაბათს გაინაწილებს ოჯახი - ვისაც რამდენი ჭრელი შეხვდება, იმდენი პირუტყვი შეეძინება სათავნოდ იმ წელიწადსო.
ხორცის აღების ღამეს, ნავახშმევს, ხელპირდაბანის შემდეგ, მამაკაცები ასრულებენ "ალმას", რომელიც მდგომარეობს შემდეგში: მამაკაცები აიღებენ ხელში თითო დანას, წაურევენ ღველფში და ამბობენ: "ალმას! ალმას! ჩემი დანა ალმას, ჩემი ხანჯალი ალმას, ჩემი ლეკური, თოფი, ფიშტო, ნაჯახი, ცელი"... და სხვა და სხვა. დედაკაცებიც ასრულებენ "ალმას", ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ დანის მაგივრად ნემსი უჭირავთ ხელში და ქალის ხელსაქმეს ჩამოსთვლიან: "ჩემი ნემსი ალმას, ჩემი მაკრატელი ალმას, ჩემი ნამგალი ალმას" და სხვა.
თევდორობა დილას მოსახლე აცხობს წმ. პურის ცომისაგან იმდენ "ბაციკს" (ბაციკუკუ), რამდენი ვაჟიშვილიც ჰყავს ოჯახში, თუ ეს ვაჟიშვილები ხნით თორმეტის წლისაზე მეტისანი არ არიან. "ბაციკი" ჰქვია რომელიმე ოთხფეხი საქონლის, შენაურის, გინდა გარეულისა და ფრინველის სახეს; მაგალითად: ხარის, ვერძის, ცხენის, ვაცის, ჯიხვის, არჩვის, მტრედის, გვრიტის, და სხვა და სხვა. თუ მეოჯახეს ვაჟი არ ჰყავს, სამი "ბაციკი" მაინც უნდა გამოაცხოს: ერთი შინაური საქონლის სახე, მეორე გარეულისა და მესამე ფრინველისა. "ბაციკებს" რომელიმე მამაკაცთაგანი აცხობს. მის გამოცხობას ოსტატობა უნდა და ყველას არ შეუძლიან. როდესაც "ბაციკები" მზად იქნება, რამდენიმე ოჯახის ვაჟები თავს მოიყრიან რომელსამე სახლის ბანზე, რომელსაც სვანები დარბაზს ეძახიან. დარბაზში თვითონ ბავშვები შეავედრებენ "ბაციკებს" წმ. გიორგის, რათა მან მისცეს მათ გაზრდა-გახარება და მერმისცა თევდორობას მშვიდობით მოასწროს. შემდგომ შელოცვისა "ბაციკებს" ერთ ადგილას დააწყობენ ბავშვები, თოკს ჩამოაბამენ დერეფნის თავზე დაკიდებულ კოჭზე და გაიკეთებენ საქანელას (ლიგიწალ); ქანაობენ სანამ არ დაიღლებიან. შემდეგ დსხდებიან იქვე, "ბაციკებს" შესჭამენ და თავთავიანთ სახლებში წავლენ.
შუა დიდმარხვის დროს, სახელდობრ ოთხშაბათს, მოსახლე აცხობს ერთ დიდი პურს, რომელიც ოთხ კაცს ეყოფა. ამ პურს ხალხი ეძახის "ფანს". ვახშმად მას დაჭრიან იმდენ ნაწილად, რამდენი ყანაც მეოჯახეს აქვს. დაჭრის დროს კაცი მარჯვენა ხელით მარილის სანაყ ქვას ურტყამს და ამბობს: ასე გაიჭრას ჩემი ყანის (დაასახელებს თითოეულად) ჭაობი, სათიბის ჭაობი. ამ პურს ვახშმობამდე ოჯახი უკურთხებს ჟოვჟივას და ვეჟინს.
აი რას მოგვითხრობს ხალხი ხსენებულ ვეჟინსა და ჟივჟივაზე: ძველად ერთი მგელი შემოსჩვევია სოფელს და ბავშვები სულ მოუტაცნია. ამ სოფელში ყოფილა ერთი კაცი, სახელად ჟივჟIვა, რომელსაც ჰყოლია დედისერთა შვილი ვეჟინა ან ვოჟინა. ჟივჟივას მგლის შიშით თავისი შვილი ვეჟინი გოდორში (ქუფ) დაუმალია. ამ გოდორს ხალხი დღემდე ხმარობს ხორბლისა და ფქვილის შესანახად, როგორც კიდობანს. თვითონ ჟივჟივა ახლოს დამალულა-როდესაც მგელი მოვა ჩემი შვილის მოსატაცებლად, ეგებ როგორმე მოვკლაო. მოსულა მგელი, ჩამხტარა გოდორში, ჟივჟივა ხანჯლით გამოხტომია, ჩაუკლავს, მაგრამ უნებლიედ შვილიც, ვეჟინიც, გამოუფატრავს. ამ უბედურებას მთელი სოფელი შეუწუხებია. მათ უთქვამთ ჟივჟივასთვის, რაც გინდოდეს, გვთხოვეო. ჟივჟივას უთხოვია, რომ ყოველ შუა დიდიმარხვაში ჩემ შვილს უკურთხეთ ხოლმე სუფრაო და პური "ფან" მის მოსახსენიებლადო. ხალხი ასრულებს ჟივჟივას ნაანდერძევს.
ბზობა საღამოს თითოეული სოფლის ქალიშვილები, რომლნიც ჯერ ასაკში არ შესულან, ტავს მოიყრიან სოფლის უკაცო სახლში და გალობის ხმაზე ღაღადებენ (ლიღლოვი) შემდეგს: "კირილეო (კირილეისონ) ქრისტე, ამა და ამ ჩემ მიცვალებულს (დაასახელებს) ცოდვანი მისნი შეუნდევ; ამა და ამ ოჯახის წევრს, ნათესავს (დაასახელებს) დღეგრძელობა და ყოველ სამეში გამარჯვება მიეცი" და სხვა და სხვა. ამგვარად ყოველი ქალიშვილი თავისი ოჯახის მიცვალებულებს შენდობას უფლის და ცოცხლებისათვის დღეგრძელობას სთხოვს ქრისტეს. გარეშე კაცს, ვისაც მოხსენება უნდა, შეუძლია რომელიმე ქალიშვილს მისცეს მოხსენებისთვის კაკალი და თუ ეს არა აქვს, მარილის კვნიტი ნატეხი. ეს საყიდელი, თუმცა მცირე, მაგრამ საჭიროა, რომ ქრისტემ შეისმინოს ქალიშვილისაგან ხსენება. ამ "ლიღლოვს" ქალიშვილები იმეორებენ ვნების კვირაში, გარდა ოთხშაბათ-პარასკევისა - ამ დღეებში არ ვარგაო.
დიდ შაბათს ქალიშვილები ღამეს ათევენ უკაცო სახლშ. აღდგომა დილას ყველანი მიდიან ეკლესიასთან და სანამ მღვდელი წირვას არ გამოიყვანს, მანამ ესენი არ ანებებენ თავს თავიანთ "ლიღლოვს"; სხედან ფეხშემოკეცილნი - განძრევა და ადგომა არ ვარგაო.
ბზობა საღამოს ყოველი მოსახლე მოიტანს ტყიდან ერთს კონა ეკალს, თითო ღეროს ეკლესიას გაარჭობს კარებში და სარკმელში ნიშნად იმსა, რომ მავნე სულები (გოგვერ) არ შემოვიდნენ ოჯახში. ზოგან ვნების კვირას ეშმაკების კვირას უწოდებენ (ჰერიალე ნაგზი). ამ საღამოსვე იწყება ეგრეთწოდებული "ლიროკინალ" (განდევნა), რომელსაც რაჭა-ლეჩხუმ-იმერეთში "არული კუდიანებისას" ეძახიან. უფროსი ოჯახის შვილი აიღებს ნაჯახს, დანარჩენი მამაკაცები, ბავშვები მუგუზლებს წაავლებენ ხელს და ყველანი გარბიან გარეთ შემდეგის წყევლა-კრულვით: "ფუ! ფრთები დაგეწვათ მავნე სულებს! იცნონებით როგორც თეთრი და შავი ცხვარი, თორმეტ მთას იქით იყოს თქვენი ხსენება. წმ გიორგის ბეჭდით დადაღული ხართ, ბასრი იარაღით დასერილი გავთ ყველაფერი, ფიქალს დაადგით კბილები, ჩვენ კი ჯვარი გვეწეროს. წყლის ქვიშისა და ფიქალის გარდა საჭმელი სხვა ყველაფერი გაგიწყდეთ".
ამ დროს ოჯახის უფროსი ნაჯახის ყუას ქვაზე დაარტყამს რამდენჯერმე და იტყვის: "ასე გახმეს თქვენი მოზარდი თაობა!" სხვები მუგუზლებს დაარტყამენ ქვაზე და ზემოთ ნათქვამსვე იმეორებენ. ამას ასრულებენ ყოველი ოჯახი ყოველი დღის დილა-საღამოს ვნების კვირის ორშაბათს, სამშაბათსა და ოთხშაბათს. ოთხშაბათს დაწოლის წინ ერთი დედაკაცი აირებს ქონის ნაჭერს, მოჰყვება და მთელ ოჯახს წააცხებს ქონს შუბლზე, კისერზე, გულზე, ხელისგულებზე, და ამბობს: ღმერთმა ბევრს აღდგომას დაგასწროთო!



გაგრძელება იქნება