წარმართული საქართველო, ღვათებები, მითები, ადათები, კულტები... პარამეტრები

[tamara]

აქ ვისაუბროთ წარმართული ხანის საქართველოზე,
თუ რა კულტები და მითური პერსინაჟები, რა ადათ წესები იყო ძველ საქართველოში,
რა სახით შემორჩა ისინი ქრისტიანულ საქართველოში,
და რა სახით გადმოვიდა მათი ნაწილი ქრისტიანობაში.
ეს ძალიან საინტერესო და ღრმა თემაა...
და ალბათ არა ერთ გვერდს მოიცავს...



ანტიკური ხანის ქართული წარმართული პანთეონი

ქართველი ტომების უძველეს რწმენათა მიმოხილვისას გაირკვა, რომ ბუნების ძალებისა და მოვლენებისადმი თაყვანისცემისა თუ მათი გაღმერთების მხრივ ქართველებშიც სხვა ტომთათვის დამახასიათებელ სურათს ვხვდებით. როგორც ირკვევა, “თავისი წილი” ღმერთები ჰყავდათ ცალკე თემებსა და საგვარეულოებს, მთას, ხევს, მინდორს, ადგილს, ხეებს, სახლს, ფუძესა და ა. შ. ამასთანავე, ხალხური გადმოცემები და მდიდარი ეთნოგრაფიული მასალები გვიჩვენებენ, რომ ქართველებს ჰყავდათ საერთო დიდი (უფროსი) ღმერთებიცა და სატომო ან სატომთაშორისო ღვთაებებიც


ასე მაგალითად ადრე კლასობრივი საზოგადოების დროსაც ქართველთა წინაპრები ყველაზე დიდ პატივსა და თაყვანს ცის მნათობებს სცემდნენ – მთვარეს, მზესა და ვარსკვლავებს – ვითარცა საერთო ქართულ ღვთაებებს.

ახლა, შეიძლება ითქვას, კარგად არის გამორკვეული, რომ იმ დროის ქართულ ასტრალურ პანთეონს სამეული მეთაურობდა. პირველი მათგანი უფროსად მიჩნეული უზენაესი ღმერთი იყო; მეორე – ქალღმერთი მზე ან მზექალი, ხოლო მესამე – კვირია. უზენაესი ღმერთი ან მორიგე ღმერთი პანთეონსაც ედგა სათავეში და ცხადია – სამეულსაც.

იერარქიის მომდევნო საფეხურზე იდგნენ შესაბამისად: ჯვარი ან ხატი, ღვთისშვილები (ღვთისსანახი, ღვთისნაბადები) და ა. შ. უკვე იმ დროისათვის ქართველთა ყველა ღვთაება ანთროპომორფულ არსებებად არის წარმოდგენილი. ამასთანავე ირკვევა, რომ უზენაესი ღმერთი – მთვარე-ღმერთია, ე. ი. მამა-ღმერთია.

ისიც კარგად არის გამორკვეული, რომ ოდესღაც ქართველ ტომებს სათავისთავო სათემო ღვთაების გარდა ყველასათვის საერთო რწმენა ჰქონიათ და საერთო ქართული წარმართობაც ყოფილა.

ივ. ჯავახიშვილმა კარგა ხანია გამოარკვია, რომ მაგალითად, კვირიას თაყვანისცემასთან დაკავშირებულ სვანურ წესებს წმინდა ქართული წარმართული რწმენის ანარეკლი აქვთ დაცული და თვით სათანადო ფერხულის სიტყვებს მეფერხულე სვანები ქართულად წარმოთქვამენ. ამ წესების ძველქართულ სახელებთან ერთად ფერხულის ქართულად წარმოთქმის ჩვეულება უეჭველია თავდაპირველი, საერთო ქართული წესის ნაშთი უნდა იყოს.

ივ. ჯავახიშვილს სათანადოდ დამტკიცებული აქვს, რომ ახალწლის დღესასწაულის ჩვეულებების თანახმად, მეგრელი მეკვლეც თავის წარმოსათქმელ სიტყვებს მეგრულად კი არა, სწორედ ქართულად ამბობს ხოლმე, მითითებული და კიდევ ბევრი სხვა მონაცემი საფუძველს აძლევდა ავტორს დაესკვნა შემდეგი: “ცხადი ხდება, რომ არამც თუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართველ ტომთათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ რომ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონდა”


ჯერ ჯერობოთ ამაზე გავჩერდები, ვინაიდან ბევრი რამ მაქვს ამ აბზაცისათვის დასამატებელი

[tamuna m]

დიდი ხუთსაბათს დილას იგივე დედაკაცი ყველაზე ადრე დგება, შავის მატყლისგან ძაფს დაართავს უბრად. როცა ოჯახი ადგება, ძაფი მზად არის. ქალი ხმას არ იგებს, მივა თითოეულთან და ძაფს შეაბამს მაჯაზე, ქალებს წვივებზედაც; შეაბამამს აგრეთვე ავეჯეულობას. ამის მომთავრების შემდეგ ქალს ნება აქვს ილაპარაკოს. ეს ძაფი ყვე;ლას ზედა აქვს აღდგომა დილამდინა. წირვიდან დაბრუნების შემდეგ ძაფებს ცეცხლში ყრიან და ამბობენ: "ასე დაიწვას ჩვენი სნეულებაო!" ზოგან სნეულებიც ნაცვლად "დიდმარხვას" ამობებნ.
გიორგობას ოჯახი არაფერს არ გასცემს სახლიდან სანათხოვროდაც და არც რაიმე ნივთს დასტოვებს სხვაგან. იმ დღეს ჩვეულება უკრძალავს ხალხს მაღალი ხმით დაძახებას სახლში მყოფი კაცისას გარედან. ამავე ჩვეულებას მისდევს ხალხი: ა) ხვნის დაწყების დროს, ბ) ახალწელიწადს, გ)სამგზავროდ წასვლის დროს, დ)კალოობის დაწყების დღეს და სხვა.
გაზაფხულზე, როდესაც საქონელი პირველად მიუდით საბალახოზე, მწყემსი პატარა რკინეულს დააგდებს მინდორში. და იტყვის: "სანამ მე შენ არ მოგძებნო, მანამ ჩემი საქონელიც ნუ მოუძებნია ნადირსო"
როდესაც ოჯახიდან ვინმე მიდის მგზავრად, კარში გასვლისას ფეხებქვეშ ანთებულ მუგუზალს დაუგდებენ, ისიც მუგუზალს გადააბიჯებს, იქვე წაღმა შემოტრიალდება და პირჯვარის წერით გზაის დაილოცავს.
ასავე იქცევიან, როდესაც მონდირე სანადიროდ მიდის ან ოჯახიდან რაიმე შესაწირავი, შესალოცი მიაქვთ ეკლესიაში. პირველ ორ შემთხვევაში მგზავრს ან მონადირეს მავნე სული არ მიეკარებათ, უკანასკნელს შემთხვევაში კი მოკიდებული მუგუზალი ხალხს განწმენდის საშუალებად მიაჩნია...
ზოგიერთ სოფელში ორშაბათს მონაწველი ძროხის რძისაგან ამოწურულ ყველს მარტო ქალები ჭამენ, კაცებს არ ეჭმევაო, ძროხებს აწყენსო, ე. ი. ცოტას მოიწველებიანო.
ძუძუმწოვარა ბავშვს, თუ იგი ღამით სადმე წაიყვანეს სახლიდან, ნახშირს ან წასცხებენ შუბლზე - მავნე სული (მათხაფ) არ მიეკარებაო; ამავე მიზნით ბავშვს აკვანში უთუოდ რაიმე რკინეული უნდა ედოს.
მგზავრი ზოგიერთ გორზე მოტეხილ ხის ტოტებს აგროვებს, წაღმა ტრიალდება იქვე და კარგ მგზავრობას სთხოვს ღმერთსა. თედორეობას ქალი და კაცი ცოტა თმას მოიკრეჭს - უმისობა არ ვარგაო. ასევე უპარსავ ცხვარს ან მთლად პარსავს, ან ცოტა მატყლს მაინც შეპარსავენ. კვირა დღეს თმით მოპარსვა არ ვარგა - ღვთის წინაშე ადისო. ორშაბათ დღეს არც თავის ვარცხნა, არც კერვა არ ვარგა - საქონელს ნადირი შესჭამსო. როცა საქონელი ღამე გარეთ დარჩება, სამფეხა სკამს ბაწრით შეკრავენ - ნადირს პირი შეეკრებაო. სამშაბათს და ხუთშაბათს მზის ჩასვლის შემდეგ ქალები აღარა საქმიანობენ - საქონელი შეგვიმცირდებაო. 20 დეკემბრიდან 7 იანვრამდე ქალები კანაფს არ რთავენ - არ ვარგაო. 9 მარტამდე მინდვრებში მიწას არ მიაყრიან თოვლს (ლიდვაც) - მარტში ავდარი იცისო (ზოგიერთ სოფელში თოვლი რომ მალე დადნეს და ხვნა არ დაუგვიანდეთ, თოვლს ზემოდან მიწას მიაბნევენ - თოვლი უფრო ადრე დნებაო).
მთვარეს დიდი მნიშვნელობას აძლევს ხალხის ცრუმორწმუნეობა. ზეპირად იციან რამდენი დღის მთვარეა კარგი მოგზაირობისთვის და სხვა რამისთვის. მაგალითად, სამგზავროდ კარგიაო 3, 6, 7, 10, 16 და 20 დღის მთვარე. ყველა დღეს ორშაბათს ამჯობინებენ, თუ ამ დღეს მთვარეც 7 დღისაა.
ღორების პატრონად ხალხი რაღაც "ლაპატრას" თვლის. მეისრობას ყოველი მოსახლე ღორს კლავს, მის ენას და ერთ პურს საღორის კარზე შეალოცვენ "ლაპატრას, რომ ღორები გაამრავლოს".
ცხვრების გამრავლებას ხალხი ეხვეწება "სარეკელ დუცეშს" (დეც ცაა). ნადირის მოცემას მონადირე წმ. გიორგის სთხოვს, "დალს", "აფსათს" და "სგიმ-ბერ-მოძღვარს".
როცა სავსე კიდობნის ახდა უნდათ, პირველად გამოაცხობენ ერთ პურს, რომელსაც მეზობელი ქალი გობშივე უჩქმეტს ცერითა და სალოკი თითით. სამ თითს, რომლითაც პირჯვარს ვიწერთ, შუაში მოჰკიდებს და ნათითურებს დაამჩნევს. როცა ეს პური გამოცხვება, რომელსაც "ლიშგნის" (დახემსებას) უძახიან, მთელი ოჯახი ჩამოირიგებს, ცოტ-ცოტას ყველა დაიხემსებს - ერთს მოჰკბეჩს, შემდეგს გადასცემს. დახემსების დროს ფეხქვეშ ყველას დანა და ნახშირი უძევს და ამბობს: "ღმერთო ბარაქიანი ქენი ჩვენი კიდობანიო!" ამავე დღეს აცხობენ მეორე "ლიშგნისაც", რომელიც გარეშე კაცს, ვისაც ოჯახი ერთგულ და ბედნიერ კაცად იცნობს, უნდა ახემსონ. როდესაც, ეს პური გარეშე კაცთან მიაქვთ, კალთას გადააფარებენ - ცამ არ დახედოს, არ ვარგაო.
ძნაჩაშლილ კალოს ნაჯახით ან სხვა რამე რკინის იარაღით სდამჯერ შემოუვლიან და შემდეგ სიტყბეს ამობობენ: "ღმერთო კალოს ბარაქა მიეცი! ვისაც ჩემ კალოზე ცუდი თვალი და გული ჰქონდეს, შენ გაახმე, ამოაგდე მისი ძე და მომავალი... ჩემს კალოს ჯვარი დასწერე!" ხალხს სჯერა, რომ არის ჯადო (მოხადანი), რომელსაც ისეთი ძალა ავქს, რომ ერთის კალოდან მეორისაში უჩინრად გადაიტანს ხორბალს. მე ვყოფილვარ დამსწრე, რომ სოფელში ხატი ჩამოეტარებინოთ კარდაკარ და ყოველი მოსახლე დაეფიცებინოთ, სახლშI "მახადანი" (ჯადო) არ შეინახოთო, რომელიც ვითომ მქონებელს გაამდიდრებს და სოფელს კი ამოაგდებსო.
კაცს თუ ავი ზნე დაემართა, თოფის სროლითა და ხანჯლებით აშინებენ - ჰგონიათ ეშმაკც გამოვდევნითო ავადმყოფისაგან. ავადმყოფს ცხვირ-პირთან უხრჩოლებენ აგრეთვე მგლის ბალახს. როცა ავადმყოფი მორჩება მგლის კბილსა და დათვის კლანჭებს გამოჰკრავენ მეშში (დამუშავებული ტყავი) და ჩამოჰკიდებენ კისერზე. ამას ეძახიოან "ქისუმბურას" (კისერბმული).
გაზაფხულზე კვიცს რომ აჯობო, ფეხჩაცმული უნდა იყო, თორემ ფეხების ტკივილი იცისო; მწყემსაც ფეხჩაცმული უნდა შეხვდე, თორემ იგივე მოგივა, რაც კვიცის დაჯობინებისაგან. თიკანს რომ აჯობო, დანახვამდე ხმა არ უნდა გაიგონო; თუ გაჯობა თიკანმა, ვაჭარი გაჯობებს ლაპარაკში ვაჭრობის დროს. გოჭსაც დაჭყვრებამდე უნდა შეხედო, თორემ ნაჯობნი იქნება და მუცლის ჭუჭუნი იცისო. პეპელას მაშინ უნდა შეხედო, როცა აღმოსავალეთისაკენ მიფრინავს. გუგულს რომ აჯობო, დახემსებული უნდა იყო, პურნაჭამი, თუ გაჯობა, არაფერს შენ ნაქანარს ბარაქა არ ექნებაო; ამას ძლიერ უფრთხის ხალხი -შიმშილობა იცისო.გველს რომდაინახავ გაზაფხულზე, სახლში უნდა მოხვიდე და ცეცხლის დანახვამდინ ნაჭას (საქვაბეს) მოჰკიდო ხელი - გველის ჯობნა ცუდ გუნებაზე დააყენებს კაცსო. ბაყასყს რომ აჯობო, წყალში უნდა შეხედო, არჯობნამ, ფეხებსი ტკივილი იცისო. ახალი მთვარე რომ დაიბადება, გამოჩნდება, საჭიროა კაცზე დაინახო. რა ხასიათზეც შეხედავ მთავრეს, იმ ხასიათზე დადგები შენც მთვარის გამოცვლამდე. შემდეგი მთვარის დანახვისას ვერცხლი და რკინა უნდა ჩაიდო კბიოლებში - ვერცხლი მოასწავებს გულის სიწმინდეს, რკინა - სიმაგრეს. ახალი მთვარის მნახველმა ცეცხლის დანახვამდე პურის ნამცეცი უნდა შეჭამოს. თუ ჩხართვმა და ჩხიკვმა მარცხნივ დასძახა მგზავრს ან მონადირეს, ცუდად მიაჩნიათ - მგზავრს რაიმე უბედურება შეემთხვევა, ხოლო მონადირე ხელცარიელი დაბრუნდებაო; ამასვე უნდა მოელოდეს კაცი, თუ მწყერი აუფრინდა გზაზე. მგზავრისათვის ბაყაყის გზაზე გადახტომას არაფერი სჯობია. ნაახცალწლევს ყველაზე უწინ თოხიტარას მოკვლაა უკეთესი მონადირესათვის.
როცა ფეხთ იცავმ, პირველად მარჯვენა ფეხზე უნდა ჩაიცვა, უწინ მარცხენაზე ჩაცმა არ ვარგაო. ცეცხლი თუ შიშინებს, ავდარი იქნებაო; თუ მარცხენა ყური გექავება ავდარი იქნებაო, თუ მარკვენა - დარი. ხახის ცის ქავილმა დარი იცის. თუ მარცხენა წარბი გექავება, მგზავრობა არ ვარგა, თუ მარჯვენა -ნაფიქრალი აგისრულდება. მარცხენა ბეჭის ფეთქვა მოასწავებს კაცის სიკვდილის გაგონებას და ჩხუბს. ზედა ტუჩის ქავილი სასმლის დალევას მოასწავებს, ცხვირის წვერის ქავილი - ჯავრს, უსიამოვნებას. მუხლის თავის ხტომამ სატირლად დაჩოქება იცის. ცხვირის ნესტოების ქავილი მხიარულების მომასწავებელია. კატის პირის ბანა, თუ ყურიც მოატანა თათქვეშ, დარი იცის; ქათმები თუ იქექებიან ავდარი იქნებაო. ძუძუმაწოვარა ბავშცის თავზე ხელის ჩამოსმა კაცს სიკვდილს უქადის. საკლავის ბეჭზე (გარდა ღორისა) გამოიცნობენ: კაცს სიკვდილის ოჯახში, ოჯახი9ს უფროსის სიკვდილს, ვინმეს სიკდილს სოფელში, ახლობლობაში, ვაჟიშვილის შეძენას ოჯახში, ცეცხლის გაჩენას და სხვა რაიმე ფათერაკს.


(ბესარიონ ნიჟარაძე)