ფილოსოფიის შესახებ, ქრისტიანულისა თუ არაქრისტიანულის პარამეტრები

[A.V.M]

ახლახანს ვათვალიერებდი ფორუმის განყოფილებებს და ვერ მივაკვლიე ფილოსოფიის შესახებ თემას , რაც ჩემი აზრიც ძალიან ცუდია . თქვენის ნებართვით დავიწყებ ამ თემის შესახებ საუბარს და იმედი მაქვს რომ იაქტიურებთ . შესაძლებელია კაცი არ იყოს მართლმადიდებელი , ქრისტიანი , საერთოდ ათეისტი იყოს , მაგრამ ეს ისეთი საკითხია , რომელზეც ჩემი აზრით , ყველას გვაქვს შეხების წერტილები , განურჩევლად რწმენისა , ეთნიკური კუთვნილებისა თუ სქესისა . მაშ ასე :

,, ღმერთი არს ჩვენთან ! ვიწყებ ! ''

პირველი პოსტში დავიხმარ ვიკიპედიას და დანარჩენი განვაგრძოთ .

ფილოსოფია — მეცნიერება, მსოფლმხედველობა, იდეების და შეხედულებების სისტემა სამყაროზე და მასში ადამიანის ადგილზე. მისი კვლევის საგანია სამყაროსთან ადამიანის შემეცნებითი, სოციალურ-პოლიტიკური, ღირებულებითი, ეთიკური და ესთეტიკური ურთიერთობები. ფილოსოფიის სხვადასხვა პრობლემების გადასაჭრელად იყენებდნენ ისეთ ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართულებებს, როგორებიცაა: დიალექტიკა და მეტაფიზიკა, რაციონალიზმი და ემპირიზმი, მატერიალიზმი და იდეალიზმი, ნატურალიზმი და სპირიტუალიზმი, დეტერმინიზმი და ინდეტერმინიზმი და ა. შ.
თანამედროვე ფოლოსოფიის ძირითადი ტენდენციები დაკავშირებულია ისეთი ფუნდამენტური პრობლემების გააზრებასთან, როგორებიცაა თანამედროვე ცივილიზაციის ბედი, კულტურების მრავალფეროვნება და ერთიანობა, ადამიანის შემეცნების ბუნება, ყოფიერება და ენა.

ეტიმოლოგია

სიტყვა ფილოსოფია მომდინარეობს ბერძნულიდან (Φιλοσοφία, philosophia) და ნიშნავს „სიბრძნის მოყვარეს“. ამ ტერმინს ხშირად იყენებენ „კონცეფციის“ მნიშვნელობით: ურბანიზაციის ფილოსოფია, სასკოლო განათლების ფილოსოფია და ა. შ.

ფილოსოფიური სკოლები
აგნოსტიციზმი – არისტოტელიზმი – აპრიორიზმი – ეგზისტენციალიზმი – ემპირიზმი – ეპიკურეიზმი– ვოლუნტარიზმი – თომიზმი – იდეალიზმი – ირაციონალიზმი – მარქსიზმი – მატერიალიზმი – მოდერნიზმი – ნეოპლატონიზმი – ნიჰილიზმი – რაციონალიზმი – პლატონიზმი – პოსტმოდერნიზმი – პრაგმატიზმი – სტოიციზმი – სქოლასტიციზმი – ფატალიზმი

ფილოსოფიის ისტორიული ფორმები
აღმოსავლური ფილოსოფია – ებრაული ფილოსოფია – ინდური ფილოსოფია – ისლამური ფილოსოფია – ჩინური ფილოსოფია – დასავლური ფილოსოფია: ანტიკური ფილოსოფია – გვიან ანტიკური ფილოსოფია – შუა საუკუნეების დასავლური ფილოსოფია – აღორძინების ხანის დასავლური ფილოსოფია – ახალი დროის დასავლური ფილოსოფია – თანამედროვე დასავლური ფილოსოფია

გამოჩენილი ფილოსოფოსები :
ავგუსტინე ნეტარი – ავეროესი – ავიცენა – არისტოტელე – ბეკონი, ფრენსის – ბერკლი, ჯორჯ – ბრენტანო, ფრანც – ბრუნო, ჯორდანო – ბოლცანო, ბერნჰარდ – დეკარტი, რენე – დერიდა, ჟაკ – დიოგენე – ეპიკურე – ვიტგენშტაინ ლუდვიგ - ზენონ ელეელი – თალეს მილეტელი – თომა აქვინელი – იაკობი, ფრიდრიხ ჰაინრიხ – იოანე პეტრიწი – კამიუ, ალბერ – კანტი, იმანუელ – კენტერბერიელი, ანსელმ – კონტი, ოგიუსტ – კონფუცი – ლაიბნიცი, გოტფრიდ ვილჰელმ – ლაო-ძი – ლოკი, ჯონ – ლუკრეციუსი – მაკიაველი, ნიკოლო – მალებრანში, ნიკოლა – მამარდაშვილი, მერაბ – მარკუს ავრელიუსი – მარქსი, კარლ – ნიცშე, ფრიდრიხ –ნუცუბიძე, შალვა – პასკალი, ბლეზ – პითაგორა – პლატონი – პლოტინი – რასელი, ბერტრან – რუსო, ჟან-ჟაკ – სარტრი, ჟან-პოლ – სპინოზა, ბარუხ – სოკრატე – უნამუნო, მიგელ დე – ფუკო, მიშელ პოლ – შოპენჰაუერი, არტურ – ჭავჭავაძე, ნიკოლოზ – ჯუან ძი – ჰაიდეგერი, მარტინ – ჰეგელი, გეორგ ვილჰელმ ფრიდრიხ – ჰერაკლიტე – ჰიუმი, დეივიდ – ჰობსი, თომას – ჰუსერლი, ედმუნდ

http://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A4%E1%...%83%98%E1%83%90

[A.V.M]

III - ნაწილი :

მართალია, ეპიკურე ბედნიერებას მთლიანად აიგივებს სიამოვნებასთან, იგი აღვირახსნილი ცხოვრების მომხრე მაინც არ არის, რადგან კარგად უწყის, რომ შეუზღუდავ სიამოვნებებს დიდი ტკივილები მოსდევს თან. მისთვის ყველაზე დიდი სიკეთე სიამოვნებაა, ყველაზე დიდი ბოროტება კი – ტკივილი. აქედან გამომდინარე, ეპიკურე იძულებული იყო, თეორიული ჰედონიზმი ანუ სიამოვნებათა კულტი პრაქტიკული ასკეტიზმით ანუ ტკივილების თავიდან აცილების ფუნდამენტალური მოთხოვნილებით შეეზღუდა. ამის შესაძლებლობა მას სიამოვნების მისეულმა გაგებამ მისცა. ეპიკურეს მიხედვით, სიამოვნება სურვილების დაკმაყოფილებაში მდგომარეობს; ნამდვილ სიამოვნებათა მისაღებად მართებულად თვლის აუცილებელ, მაგალითად, შიმშილის, წყურვილის, სიცივის თავიდან აცილების მოთხოვნილებათა ზომიერ დაკმაყოფილებას; ტკივილების თავიდან აცილების ყველაზე ეფექტურ საშუალებად კი მას არააუცილებელი მოთხოვნილებების უგულვებელყოფა მიაჩნია. არისტოტელესაგან განსხვავებით, ეპიკურე აქტიურ პოლიტიკურ და სოციალურ ცხოვრებას ცუდი თვალით უყურებს, იგი მას შინაგანი შფოთის და დისკომფორტის წყაროდ მიიჩნევს, რადგან, მისი აზრით, პოლისში ცხოვრება სხვებთან შეჯიბრისაკენ უბიძგებს ადამიანს; ეპიკურე ყველას ურჩევს ქალაქის ხმაურისაგან დაშორებულ მყუდრო ადგილას მეგობრებთან ერთად მშვიდ და ზომიერ ცხოვრებას.
სტოელები ეპიკურელებს უღმერთოებს ეძახდნენ და მათ ზიზღით უყურებდნენ, სოკრატეს კი პირიქით, უდიდეს პატივს მიაგებდნენ. ალბათ აქედანაა, რომ მათ ეთიკაშიც სათნოებას მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს. უფრო მეტიც, სოკრატესთან, პლატონსა და არისტოტელესთან სათნოებები ბედნიერების მიღწევის საშუალებებია, სტოელებისთვის კი თავად სათნოებებია ადამიანური ცხოვრების ერთადერთი თვითმიზანი. სტოელებს მიაჩნდათ, რომ სათნო ცხოვრების მიღწევა ადამიანს ყველანაირ პირობებში შეეძლო, ამიტომ ფილოსოფიურ გულგრილობას ქადაგებდნენ ამქვეყნიურ სიკეთეთა მიმართ. სტოელების ეთიკა საყოველთაო ხასიათისაა. ისინი ყველა ადამიანს თანამოქალაქედ მიიჩნევენ და არად დაგიდევენ ეთნიკურ, სოციალურ და რასობრივ განსხვავებებს. სტოელისთვის მხოლოდ ორი კატეგორიის ადამიანი არსებობს: ყველა სათნოებით შემკული ბრძენი, რომელიც წვდება რა კოსმიურ კანონზომიერებას, ნებაყოფლობით მისდევს მას და ამით ინარჩუნებს შინაგან თავისუფლებას; და მეორე – უგუნური ადამიანი, რომელიც სამყაროსეულ წესრიგს მონური იძულებით ემორჩილება.
გარკვეული განსხვავებების მიუხედავად, ანტიკური ეპოქის ეთიკურ სისტემებს ერთი რამ აერთიანებთ; ეს არის რწმენა იმისა, რომ ადამიანს საკუთარი ძალებით შეუძლია სათნო ცხოვრების მიღწევა; ანტიკური ფილოსოფოსები დარწმუნებულები არიან, რომ სათანადოდ აღზრდილ ადამიანს ღვთაებრივი შეწევნის გარეშე შეუძლია სიკეთისა და ბოროტების სწორად გარჩევა და ადამიანური ძალისხმევა საკმარისია კეთილი მიზნების აღსასრულებლად.
ანტიკური მორალური ფილოსოფიის ამ დებულებას რადიკალურად ეწინააღმდეგება ნეტარი ავგუსტინე. „ღვთის ქალაქში“ იგი კატეგორიულად უარყოფს წარმართებში სათნოებების არსებობის შესაძლებლობას. ავგუსტინე სათნოებად ისეთ აქტს მიიჩნევს, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ ღმერთისთვის აღესრულება, ანუ ისეთ აქტს, რომელშიც ადგილი არ აქვს მიწიერ ადამიანურ მოტივებს. რომაელთა გმირობის, სამოქალაქო სიქველის და სამშობლოსათვის თავგანწირვის შთამბეჭდავ აქტებს, მათი სამაგალითო მნიშვნელობის მიუხედავად, იგი სათნოებებს არ მიაკუთვნებს, რადგან ისინი, მისი აზრით, ადამიანური დიდებისა და პატივის მოსახვეჭად აღესრულნენ.
ნეტარი ავგუსტინეს ღრმა რწმენით, ადამიანურ ქმედებებს, ძალისხმევას, საერთოდ, ცხოვრებას, სიყვარული წარმართავს; სიყვარული აერთიანებს და თიშავს ადამიანებს იმისდა მიხედვით, თუ როგორი საგნისაკენ იქნება ის მიმართული. ავგუსტინე ორი ტიპის სიყვარულს განასხვავებს; პირველი სიყვარული caritas ღმერთისა და ზეციური სიკეთეებისადმია მიმართული, მეორე, cupiditas კი, ამქვეყნიურ სიამეთ ეძიებს და მიწაზე აჯაჭვავს ადამიანს. ავგუსტინეს სწავლებით, მხოლოდ ღვთაებრივი მადლის ზემოქმედებას შეუძლია პიროვნება მიწიერი მიჯაჭვულობისაგან გაათავისუფლოს და მასში მოქმედი კუპიდიტური სიყვარული კარიტატულით შეცვალოს. ამიტომ ავგუსტინეს შეუძლებლად მიაჩნია ჭეშმარიტ სარწმუნოებას მოკლებული ადამიანის მიერ მხოლოდ საკუთარი ძალისხმევით სათნოებების აღსრულება. აქედან გამომდინარე, ავგუსტინე სახელმწიფოს არსსაც პლატონისა და არისტოტელესაგან განსხვავებით ხედავს. მასთან სახელმწიფოს აღარ გააჩნია მოქალაქეების სათნოებებში განმტკიცების პატერნალისტური ფუნქცია; ის მხოლოდ ბოროტების შემაკავებელ ძალაუფლებას ფლობს. სახელმწიფოს მოვალეობა მართლმსაჯულების აღსრულებაა, ადამიანის გულის გარდაქმნა კი ეკლესიის მოწოდებაა.
ამ საკითხებთან დაკავშირებით, ნეტარი ავგუსტინესაგან არსებითად განსხვავებული სწავლება აქვს თომა აკვინელს. ამ უკანასკნელის ფილოსოფიურ მოძღვრებაზე უზარმაზარი გავლენა არისტოტელემ მოახდინა. აკვინელის ეთიკური და პოლიტიკური ფილოსოფიის ფუნდამენტი არისტოტელესეული ბუნების ცნებაა. აკვინელის მიხედვით, სოციალური, პოლიტიკური ცხოვრება ბუნებრივია ადამიანისთვის. ამით მას იმის თქმა სურს, რომ ადამიანი, როგორც რაციონალური არსება, ეთიკურ განვითარებას მხოლოდ საზოგადოების სოციალურ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობით აღწევს. მას ბუნება დაბადებიდანვე უბიძგებს სოციალური არსებობისკენ; იგი სხვა ცოცხალ არსებებთან შედარებით ყველაზე უმწეო იბადება, ზრდასრულობის ასაკს ყველაზე გვიან აღწევს, სიცოცხლის შესანარჩუნებლად, მის გასაგრძელებლად, ზნეობრივი და გონებრივი განვითარებისთვის იგი ოჯახურ ყოფას საჭიროებს, ოჯახური ცხოვრებით სწავლობს სხვებთან გონიერ და ზნეობრივ ურთიერთობას, მაგრამ ცოდვისაკენ მიდრეკილი ადამიანისთვის საკმარისი არ არის მხოლოდ მშობლიური ავტორიტეტი, ამისთვის სახელმწიფოს სამართლებრივი და დამსჯელი ინსტიტუტებია საჭირო; მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობის, განათლების, ზნეობის სრულყოფისთვის იგი აუცილებლად საჭიროებს ინსტიტუციებს, რომელთა მოცემა მხოლოდ სახელმწიფოს შეუძლია. ისევე როგორც არისტოტელე, აკვინელიც სათნოებებს „საშუალოს“ ცნებაზე დაყრდნობით განმარტავს და მასავით ამტკიცებს, რომ ყოველ არსებას საკუთარი telos–ი, ანუ მიზანი გააჩნია. ამ telos–ის შესაბამისად, ღმერთმა ადამიანებს ბუნებრივი კანონი დაუწესა. მასში ჩანერგილი ბუნებრივი კანონი ადამიანს შუალედური გზის ამორჩევაში ეხმარება. ჩანერგილი კანონის სრულ აქტუალიზაციას ის საზოგადოებრივი ცხოვრებით აღწევს. აქედან გამომდინარე, აკვინელიც, არისტოტელეს მსგავსად, ამტკიცებს, რომ კარდინალურ სათნოებებს – სიბრძნეს, სამართლიანობას, ვაჟკაცობასა და თავშეკავებას საზოგადოებრივი ცხოვრება უვითარებს ადამიანს. აკვინელის მიხედვით, სახელმწიფოს მოვალეობაა, იზრუნოს მშვიდობისათვის, მისი მოქალაქეების კეთილდღეობისა და განათლებისთვის; მაგრამ მისი უპირველესი მოვალეობა მოქალაქეებში ზემოხსენებული სათნოებების განვითარებაა. ნეტარი ავგუსტინესაგან განსხვავებით, აკვინელი ამტკიცებს, რომ ამ ოთხ კარდინალურ და სხვა სამოქალაქო სათნოებებში განმტკიცება ყველა მოქალაქეს შეუძლია საკუთარი რელიგიური რწმენის მიუხედავად. ჭეშმარიტი რწმენა და ღვთაებრივი მადლის შეწევნა ადამიანს რელიგიურ სათნოებებში – რწმენაში, სიყვარულსა და სასოებაში განსამტკიცებლად სჭირდება. ნეტარი ავგუსტინესა და თომა აკვინელის ზემოხსენებულ კონცეფციებს შორის განსხვავება შეიძლება ასეც ჩამოყალიბდეს: აკვინელის მიხედვით, პიროვნება ჯერ კარგ მოქალაქედ, ადამიანდ უნდა ჩამოყალიბდეს და ამის შემდეგ შეძლებს, გახდეს კარგი ქრისტიანი; ავგუსტინეს მიხედვით კი, ადამიანს ღვთაებრივი მადლი და მისი შეწევნით განვითარებული სათნოებები სწორედ ჭეშმარიტი ადამიანობის აღსადგენად სჭირდება. აკვინელმა, აღიარა რა სამოქალაქო სათნოებების რელიგიური რწმენისაგან დამოუკიდებლობა, მადლის აუცილებლობა მხოლოდ ქრისტიანული სათნოებებისთვის მოითხოვა, ამით მან ქრისტიანობის წიაღში სეკულარული ეთიკა შემოიტანა.
თომა აკვინელიდან მოყოლებული, სეკულარული ეთიკა უფრო და უფრო იკიდებს ფეხს დასავლურ ქრისტიანულ სამყაროში. ჩვენ სეკულარული ეთიკის ორ უკიდურეს გამოხატულებას განვიხილავთ: კანტის აბსოლუტისტურ და უტილიტარიზმის კონსიქვენციალისტურ (შედეგზე ორიენტირებულ) ეთიკას.
ანტიკური ფილოსოფოსებისაგან განსხვავებით, კანტი მორალური ცხოვრების უმაღლეს მიზნად ბედნიერებას კი არ მიიჩნევს, არამედ – მოვალეობას. კანტის მიხედვით, ადამინმა ნიჭი, ჯანმრთელობა, გონება, სიმდიდრე, ავტორიტეტი და ა. შ. შეიძლება ცუდად გამოიყენოს; ხშირად ბედნიერება და წარმატება მას ხასიათს უფუჭებს. ამიტომ თავისთავად სიკეთედ იგი მხოლოდ კეთილ ნებას მიიჩნევს. კანტი თვლის, რომ ადამიანს თავისუფალი ნება ბედნიერების მისაღწევად არ მისცემია; მისი აზრით, ამ მიზნით ინსტიქტი უფრო გამოგვადგებოდა; გონება მოგვეცა, რათა კეთილი ნება გამოვიმუშავოთ; ნების სიკარგეს მისი მიზანი კი არ უნდა განსაზღვრავდეს, არამედ იგი თავისთავად უნდა იყოს კარგი; კეთილი ნება თავადაა უმაღლესი სიკეთე და სხვა სიკეთეთა საფუძველი, მათ შორის ბედნიერებისაც.
კანტის მიხედვით, ნება მხოლოდ მაშინ არის კარგი, თუ იგი მოვალეობის, პასუხისმგებლობის გრძნობას უკავშირდება. მისი აზრის ადექვატურად გამოსახატავად უნდა გავითვალისწინოთ, რომ იგი ერთმანეთისაგან განასხვავებს „მოვალეობის თანახმად“ და „მოვალეობის გამო“ აღსრულებულ ქმედებებს; ადამიანი მოვალეობის გამო მოქმედებს, თუ მისი ერთადერთი მოტივი მოვალეობის აღსრულება ანუ მორალური პრინციპის მორჩილებაა: სხვა ვინმე შეიძლება ზუსტად ასევე მოქმედებდეს, ოღონდ განსხვავებული მოტივით; მაგალითად, თუ მოვაჭრე მხოლოდ კლიენტების დაკარგვის შიშით არ ატყუებს არავის, იგი მოვალეობის გამო კი არა, არამედ მოვალეობის თანახმად იქცევა, რადგან მხოლოდ გარეგნულად ეთანხმება მორალურ პრინციპებს, თუმცა მისი მთავარი იმპულსი ეკონომიურად მომგებიანი სტრატეგიის მიდევნების სურვილია. კანტი იქამდეც კი მიდის, რომ მორალურ ღირსებას არ ანიჭებს ფილანტროპიულ აქტებს, თუ ის მხოლოდ ემოციების – მაგალითად, სიბრალულის, თანაგრძნობის, უპირატესობის გრძნობის – კარნახით აღესრულება. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კანტის მიხედვით, ადამიანი მოვალეობის გამო მოქმედებს, ანუ მორალურად იქცევა მხოლოდ და მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იგი შინაგან მორალურ კანონს, ზნეობრივ იმპერატივს ემორჩილება; კანტი ორი ტიპის იმპერატივს განასხვავებს – ჰიპოტეტურს და კატეგორიულს. ჰიპოტეტური იმპერატივის სტრუქტურა ასეთია: თუ გინდა ამას და ამას მიაღწიო, ეს და ეს გააკეთე. ჰიპოტეტური იმპერატივის მაგალითია გამონათქვამი: „თუ გინდა პატივისცემით მოგეპყრან, სხვებს პატივისცემით მოეპყარი“. ჰიპოტეტურისაგან განსხვავებით, კატეგორიული იმპერატივი დასახულ მიზანზე არ არის დამოკიდებული; იგი აბსოლუტური კატეგორიულობით ანუ ყველაფრის მიუხედავად მოითხოვს რაიმე პრინციპისადმი მორჩილებას. ზოგადად, იგი ასეთი ფორმით გამოითქმის: სულერთია, რა მიზნისაკენ ისწრაფვი, ყოველთვის ასე და ასე მოიქეცი. კატეგორიული იმპერატივის მაგალითებია უფლის მცნებები: არა იპარო; არ იმრუშო; არა ცილი სწამო; გიყვარდეს მოყვასი შენი და ა. შ.
კანტი თვლის, რომ ადამიანის მთელი მორალური ცხოვრება შეიძლება ერთ კატეგორიულ იმპერატივს ეფუძნებოდეს. საყოველთაოდაა ცნობილი მისეული კატეგორიული იმპერატივის ორი განსხვავებული, მაგრამ, მისი აზრით, ექვივალენტური ფორმულირება. ერთ–ერთი მათგანის პერიფრაზი ასე გამოიყურება: „მხოლოდ ისეთი მაქსიმის (პრინციპის) თანახმად იმოქმედე, რომლის უნივერსალიზაციის, ანუ საყოველთაო მორალურ კანონად ქცევის სურვილი დასაშვებია“.
კანტს თავისი კატეგორიული იმპერატივის ეფექტურობის საილუსტრაციოდ რამდენიმე მაგალითი მოჰყავს. ჩვენ მხოლოდ ორ მათგანზე შევჩერდებით. პირველი მაგალითი ასე ჟღერს: ვთქვათ, ფული არ მაქვს და ვცდილობ, ვინმესაგან ვისესხო, თუმცა დარწმუნებული ვარ, რომ მის დაბრუნებას ვერ შევძლებ. ამ შემთხვევაში მე ვმოქმედებ ასეთი მაქსიმის თანახმად: „ისესხე ფული მაშინაც, როცა მის უკან დაბრუნებას არ აპირებ“. კანტი ფიქრობს, რომ ასეთი მაქსიმა მისეულ კატეგორიულ იმპერატივს არ მიესადაგება, რადგან მე არ შემიძლია მინდოდეს, რომ ის უნივერსალურ პრინციპად იქცეს; თუ ყველა ადამიანი ასე მოიქცევა, ფულს აღარავინ გაასესხებს, არც მე და არც არავის არ შეიძლება აწყობდეს, რომ სესხების ინსტიტუცია საერთოდ მოისპოს.
კანტის მეორე მაგალთი ასეთია: ვთქვათ, მე საკმაოდ უზრუნველყოფილი ცხოვრება მაქვს და სიდუხჭირეში ჩავარდნილი მოყვასი დახმარებას მთხოვს. ამ დროს შეიძლება ასეთი აზრი მაცდუნებდეს: „მე რა ვალდებული ვარ, ყველას შევეწიო; არც მისი გაჭირვებით ვისარგებლებ და არც დავეხმარები; ალბათ იმსახურებს ასეთ მდგომარეობაში ყოფნას; ხელი გაანძრიოს და ეშველება“ და ა. შ. კანტი გვარწმუნებს, რომ მისეული კატეგორიული იმპერატივი ასეთ ცხოვრებისეულ პოზიციასაც გამორიცხავს, რადგან არც მე და არც არავის არ შეიძლება უნდოდეს ამ პრინციპის უნივერსალიზაცია იმის შიშით, რომ როდესმე თვითონ არ აღმოჩნდეს სხვათა თანაგრძნობისა და სიმპათიისაგან განძარცვული.
ზემოხსენებული სიტუაციები კატეგორიული იმპერატივის გამოყენების ორ განსხვავებულ მაგალითს იძლევა. პირველი მაგალითის მაქსიმას უნივერსალიზაცია არ შეიძლება, რაკი მას წინააღმდეგობამდე მივყავართ – თუ არავინ იცავს დანაპირებს, მაშინ შეუძლებელია თავად დაპირების პრაქტიკამ იარსებოს. მეორე მაგალითის მაქსიმას უნივერსალიზაციას წინააღმდეგობამდე არ მივყავართ, თუმცა არავინ ისურვებდა იმ პირობებში ცხოვრებას, რომელთანაც ის მიგვიყვანდა. კანტის თანახმად, ეს ორი მაგალითი მოვალეობის ორ განსხვავებულ ტიპს შეესაბამება; პირველს ფორმალურს ან კანონიკურს უწოდებენ, მეორეს კი – ღირსებითს.
კანტი დარწმუნებულია, რომ მისი კატეგორიული იმპერატივი ყველა ადამიანურ ცოდვას ეწინააღმდეგება. იგი თვლის, რომ ადამიანური მორალის ავტონომიურობა (როცა ეთიკა რაციონალურ პრინციპებს ეფუძნება და არა რელიგიურ რწმენას ) ჩვენი ღირსების ფუნდამენტია; ის, რაც ღირსების სფეროს განეკუთვნება, შეუფასებელია ანუ ტოლფასი არ გააჩნია და არ შეიძლება რაიმეში გაიცვალოს; მაგალითად, როგორი მიზანშეწონილიც არ უნდა გვეჩვენებოდეს გარკვეულ სიტუაციაში ტყუილის თქმა, არასოდეს არ უნდა დავაკნინოთ ჩვენი ადამიანური ღირსება სიცრუით, რადგან არაფერს ძალუძს დაკარგული ღირსების კომპენსაცია.
როგორც ვხედავთ, კანტის სურვილი იყო, რელიგიის გარეშე დაემკვიდრებინა მორალი, ამავდროულად უნდოდა მორალურ მაქსიმებზე დაფუძნებულ ეთიკას აბსოლუტური, კატეგორიული ხასიათი ჰქონოდა. კანტმა ვერ გაითვალისწინა ის, რასაც ჯერ კიდევ სოკრატე მრავალგზის მიანიშნებდა პლატონურ დიალოგებში. სახელდობრ: რაც არ უნდა შთამბეჭდავი და სრულყოფილი გვეჩვენებოდეს რომელიმე მორალური მაქსიმა, ყოველთვის შეიძლება წარმოვიდგინოთ კონკრეტული სიტუაცია, როდესაც ამ მაქსიმაზე მიდევნება უგუნურ პედანტიზმად ან ფარისევლურ კაზუისტიკად გადაიქცევა. მაგალითად, წარმოვიდგინოთ ასეთი სიტუაცია: ჩვენ ვცხოვრობთ ტოტალიტარულ, დესპოტურ სახელმწიფოში, რომლის დამსჯელი ორგანოები დასაჭერად დასდევენ სრულიად უდანაშაულო ადამიანს; ვთქვად, ჩვენთვის ცნობილია მისი გადამალვის ადგილი; კანტის კატეგორიული იმპერატივი კატეგორიულად გვიკრძალავს სიცრუეს, ანუ გვიკრძალავს, სიმართლე არ ვუთხრათ ამ დამსჯელი ორგანოების წარმომადგენლებს, თუ ისინი კითხვით მოგვმართავენ გადამალული დისიდენტის ადგილსამყოფელის შესახებ. კანტის მორალი მოითხოვს, უდანაშაულო ადამიანის ცხოვრება აბსტრაქტული მორალური ფორმულების ერთგულებას შევწიროთ. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ასეთი „არაორდინალური“, „სინგულარული“ სიტუაციები ყოველი მორალური მაქსიმასათვის მოიძებნება. ამ „სინგულარობათაგან“ თავისუფალია მხოლოდ ისეთი ეთიკური მოძღვრება, რომელიც პიროვნული კეთილი ღმერთის მცნებაზეა დამყარებული, რადგან ამ შემთხვევაში მართებული კონკრეტული მოქმედებების აღსასრულებლად ვეყრდნობით არა აბსტრაქტულ მაქსიმებს, არამედ ღვთაებრივ ნებას, რომლის წინაშე ყველა ნორმატიული, ფორმალური წესდება აბსოლუტურ ხასიათს კარგავს.
ღმერთისაგან ავტონომიური ეთიკის დასაფუძნებლად იმისაგან განსხვავებული გზაც არსებობს, რომელიც კანტმა აირჩია. ასეთი უტილიტარისტული ეთიკაა. უტილიტარისტები რაიმე აქტის მორალურ ღირსებას განსაზღვრავდნენ მისი შედეგების მიხედვით და არა კატეგორიული იმპერატივებისადმი ერთგულებით. რაკი ეს მორალი შედეგებზეა ორიენტირებული, მას კონსიქვენციალისტურს უწოდებენ. ეს ტერმინი სიტყვა „შედეგის“ ლათინური შესატყვისისგან წარმოდგება.
ანტიკური ფილოსოფოსების მსგავსად, უტილიტარისტები ადამიანური ცხოვრების უმაღლეს მიზნად ბედნიერებას მიიჩნევენ; რაკი ამ ფილოსოფიის ფუძემდებლები იერემია ბენთამი და ჯონ სტიუარტ მილი ათეისტები იყვნენ, ისინი ბედნიერებას სიამოვნებასთან აიგივებდნენ. ზუსტად სიამოვნება აქვთ მხედველობაში უტილიტარისტებს, როცა კონკრეტული მორალური აქტების შესაფასებლად მის „შედეგებზე“ იწყებენ საუბარს. ადვილი მისახვედრია, რომ იმისათვის, რათა გაარკვიონ ორი კონკრეტული აქტიდან, რომელია მორალურად უპირატესი, უტილიტარისტები საჭიროებენ კრიტერიუმებს, რომლებიც მათ საშუალებას მისცემდა, განსხვავებული ტიპის სიამოვნებები ერთმანეთთან შეედარებინათ. ამ თვალსაზრისით, ბენთამსა და მილს შორის გარკვეული განსხვავება არსებობს. ჩვენ ჯერ ამ საკითხს შევეხებით და შემდეგ უტილიტარისტული ეთიკის ნაკლულევანებებზე ვისაუბრებთ.
საყოველთაოდ მიჩნეულია, რომ უტილიტარიზმის მორალური და პოლიტიკური მოძღვრების მაფორმურილებელი პრინციპი პირველად იერემია ბენთამმა ჩამოაყალიბა, თუმცა შემთხვევითი არაა, რომ მსგავსი გამონათქვამები უკვე გვხვდება ზოგიერთ განმანათლებელთან (ჯოზეფ ბუტლერი, ტინდალი, ჩეზარე ბაქარია). მას თავად ბენთამი „სარგებლიანობის პრინციპად“ (the principle of utility) ან „უდიდესი ბედნიერების პრინციპად“ (the greatest happiness principle) მოიხსენიებს. სარგებლიანობის პრინციპი, როგორც ზემოთ უკვე მივანიშნეთ, ყველა აქტს აფასებს იმისდა მიხედვით, თუ რამდენად ზრდის ან ამცირებს იგი ადამიანის ბედნიერებას. ბენთამის აზრით, ყველა ეთიკური ნორმა, ლეგალური სისტემა და თითოეული კანონი უნდა ფასდებოდეს ერთი კრიტერიუმით – რამდენად ანიჭებს ის უდიდეს ბედნიერებას ადამიანების უდიდეს რაოდენობას. ბენთამი დარწმუნებულია, რომ ეს კრიტერიუმი საშუალებას მოგვცემს, ერთმანეთისაგან მკვეთრად განვასხვაოთ კარგი და ცუდი ქმედებები, მორალური სისტემები, კანონები, პოლიტიკური მმართველობა და ა. შ. იგი ცრუმორწმუნეს ეძახის ყველას, ვისაც მორალისა და პოლიტიკური ცხოვრების საფუძვლად „ბუნებრივი კანონი“, „ბუნებრივი უფლებები“ ან „სოციალური კონტრაქტი“ მიაჩნია. ეს შემთხვევითი არაა, ბენთამს არ სჯერა, რომ რაიმე აქტი თავისთავად, ანუ მისი შედეგებისდა მიუხედავად, შეიძლება სიკეთედ ან ბოროტებად ჩაითვალოს. ადვილი დასანახია, რომ ასეთი „აბსოლუტური“ ეთიკური მიდგომები ტრადიციულად ღმერთის რწმენას ან ‘ბუნებრივი კანონების“ და „ბუნებრივი უფლებების“ ცნებებს ეფუძნება. სწორედ ამიტომ უარყოფს მათ ბენთამი.
უტილიტარული პრინციპი, ერთი შეხედვით, ძალიან მიმზიდველი ჩანს, თუმცა იგი საკმაოდ პრობლემატურია; ერთ–ერთი უმთავრესი პრობლემა თავად ბედნიერების ცნებაა, ყველა ადამიანს ერთნაირად არ ესმის ბედნიერება, ის, რაც ერთისთვის ბედნიერების მომტანია, მეორეს გულგრილად ტოვებს. ბენთამი ამ საკითხს მარტივად, ერთი ხელის მოსმით გადაჭრის; იგი, ეპიკურეს მსგავსად, ბედნიერებას სიამოვნების განცდასთან აიგივებს, ამასთან მისთვის სულერთია, საიდან მოდის ეს განცდა, ხელოვნების ნაწარმოებით ტკბობიდან, ამბიციების დაკმაყოფილებიდან, ჭამა–სმისაგან თუ რაიმე სხვა საქმიანობიდან. ბენთამი სიამოვნების განცდათა შესადარებლად ამ სიამოვნებათა წყაროს კი არ განიხილავს, არამედ მათ ინტენსივობას, ხანგრძლივობას, უშუალობას, სიწმინდეს, სხვაზე გაზიარების შესაძლებლობას და ა. შ. აქედან გამომდინარე, ბენთამის მიხედვით, ერთი სიამოვნება მეორეს ჯობია, თუ იგი უფრო ინტენსიური, ხანგრძლივი, წმინდაა, ვიდრე მეორე. აქ სიწმინდე უარყოფითი უკუჩვენებების არარსებობას ნიშნავს. მაგალითად, მუსიკის სმენისაგან მონიჭებული სიამოვნება უფრო „წმინდაა“, ვიდრე ღვინის სმისაგან მიღებული, რადგან ხანგრძლივ ღვინის სმას მეორე დღეს თავის ტკივილი და უხასიათობა მოსდევს, რასაც ვერ ვიტყვით მუსიკაზე.
ბენთამის მოწაფე და მეგობარი ჯონ სტიუარტ მილი იძულებული გახდა, ბენთამის „სარგებლიანობის პრინციპი“ დაეხვეწა. იძულებული იგი ბენთამის სისტემის წინააღმდეგ მიმართულმა კრიტიკამ გახადა. კრიტიკის საპასუხოდ მილმა აღიარა, რომ „უკმაყოფილო სოკრატე უკეთესი იყო, ვიდრე კმაყოფილი სულელი; ტრაგიკული ადამიანური არსებობა ჯობდა, ვიდრე კომფორტაბელური ცხოველური ყოფა“. ამიტომ მან სიამოვნებათა შესადარებლად კიდევ ერთი კრიტერიუმი შემოიტანა – ორი სიამოვნებიდან ერთი უკეთესია მეორეზე, თუ ყველა, ან თითქმის ყველა ადამიანი პირველს ამჯობინებს მეორეს. მილი დარწმუნებული იყო, რომ მისი კრიტერიუმი ადამიანისთვის შეუფერებელ სიამოვნებებს და ყოფას გამორიცხავდა.
უნდა ითქვას, რომ ბენთამისა და მილის უტილიტარისტულ პრინციპი ფართო გამოყენებას პოულობს თანამედროვე ადამიანების სოციალურ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში. თანამედროვე სოციოლოგები, ეკონომისტები, პოლიტიკოსები, ფილოსოფოსები და ა. შ. სოციალური, პოლიტიკური, ეკონომიური პროექტების და პრობლემების განხილვისას გამუდმებით იყენებენ ეგრეთწოდებული საყოველთაო კეთილდღეობის კანტიტატიურ (ციფრულად გამოხატვად) კრიტერიუმებს. ადვილი დასანახია, რომ მაქსიმალური რაოდენობის ადამიანებისთვის მაქსიმალური ბედნიერების მინიჭების უტილიტარისტული პრინციპი საშუალებას იძლევა, ერთ სიბრტყეზე განვიხილოთ პიროვნული ბედნიერება და სოციალური კეთილდღეობა; ეს დებულება ორი დასკვნის გაკეთებისკენ უბიძგებს ადამიანს: პირველი, სახელმწიფოს ყველაზე კარგად შეუძლია უტილიტარული პრინციპის დაკმაყოფილება, ანუ ადამიანების ბედნიერებისათვის ზრუნვა, რაკი ის სხვაზე მეტად ფლობს მექანიზმებს ადამიანების ბაზისური სოციალური, ეკონომიური და კულტურული მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად; მეორე, სახელმწიფოს მორალური უფლება აქვს, უფრო მეტიც, მისი მოვალეობაა, საყოველთაო კეთილდღეობასა და ინტერესებს დაუქვემდებაროს ცალკეული პიროვნებებისა და მცირე სოციალური ჯგუფების კერძო ინტერესები. ადვილი დასანახია, რომ ყველა ტოტალიტარული რეჟიმი ზუსტად ამ ორ დებულებას იყენებს დიქტატორული ძალაუფლების გასამართლებლად. ამით მხოლოდ იმის თქმა გვინდა, რომ კრიტიკულ სიტუაციებში ძალიან ადვილია, უტილიტარისტული პრინციპი ანტილიბერალურმა ძალებმა გამოიყენონ. ეს საშიშროება განსაკუთრებით დიდია ათეისტურ საზოგადოებებში. საქმე ისაა, რომ, ვთქვათ, ქრისტიანობა ადამიანის პიროვნებას უფრო მაღალ ონტოლოგიურ რეალობად აღიქვამს, ვიდრე საზოგადოებას, რადგან მხოლოდ პიროვნება ატარებს ღვთის ხატებასა და მსგავსებას; მხოლოდ პიროვნებაა მოწოდებული, ცათა სასუფეველი დაიმკვიდროს; უღმერთო საზოგადოებაში კი კერძო ადამიანი საზოგადოების, კოლექტივის ნაწილია და მეტი არაფერი; ნაწილს კი ყოველთვის უფრო ნაკლები ღირებულება აქვს, ვიდრე მთელს. ძალიან ნიშანდობლივია, რომ ათეისტურმა მეოცე საუკუნე კომუნისტური ტოტალიტარული რეჟიმის არაერთი მაგალითი მოგვცა. კომუნისტების მისწრაფება ხომ ზუსტად საყოველთაო, სამართლიანი რეჟიმის დამყარება იყო.
აქ გასათვალისწინებელია ერთი ძალიან მნიშვნელოვანი გარემოება: ბენთამი და მილი ყველა ადამიანს თანასწორად მიიჩნევდნენ, კულტურული, ინტელექტუალური, მსოფლმხედველობრივი, ეთნიკური და სხვა განსხვავებების მიუხედავად; სასიამოვნო განცდების შედარების მათეული კრიტერიუმები საერთოდ არ ითვალისწინებდა განმცდელის „სოციალურ და რასობრივ სტატუსს“. ახლა წარმოვიდგინოთ საზოგადოება, სადაც ადამიანებს, თვით ერებსაც, განსხვავებულ ღირსებას ანიჭებენ. ასეთ შემთხვევაში ტოტალიტარული სახელმწიფო უტილიტარისტულ პრინციპს რასისტული დისკრიმინაციის იარაღად აქცევს, როდესაც რჩეული რასის მაქსიმალური „ბედნიერება“ „მეორე ხარისხოვანი“ ადამიანების არაადამიანურ ყოფაზეა დაფუძნებული. კომუნისტურ ტოტალიტარულ რეჟიმთან ერთად წინა საუკუნემ ფაშისტური ტოტალიტარული რეჟიმის არაერთი მაგალითი მოგვცა.
უნდა აღვნიშნოთ, რომ უკვე ორჯერ ნახსენები მეოცე საუკუნე ჩვენი სტატიის ერთ–ერთი მთავარი იდეის კარგ ილუსტრაციას იძლევა; მასობრივი ათეიზმის ეპოქაში ღმერთის რწმენისაგან დამოუკიდებელი, ავტონომიური მორალის ორი პრინციპული გამოხატულება არსებობს; პირველი ადამიანის მიერ ფორმულირებულ კატეგორიულ იმპერატივებს ემყარება. ასეთი მორალი ერთეულების ხვედრია. მრავალრიცხოვანი არ შეიძლება იყოს ისეთი ადამიანების რაოდენობა, რომლებიც თავიანთი ცხოვრების უმთავრეს მოვალეობად კანტის მიერ ფორმულირებული კატეგორიული იმპერატივის ერთგულებას მიიჩნევენ. ადამიანების აბსოლუტური უმრავლესობა სხვაგვარად იქცევა; დოსტოევსკის ცნობილი გამონათქვამის თანახმად, „თუ ღმერთი არ არსებობს, ყველაფერი ნებადართულია“. ნიცშეც იმავეს გულისხმობდა, როცა აცხადებდა, რომ „ღმერთი მოკვდა“. ცხადია, ვოლტერიც არ უნდა ყოფილიყო ადამიანებზე დიდი შეხედულების, როცა საკუთარი დეისტური მრწამსის მიუხედავად, წერდა: „ღმერთი რომ არ არსებულიყო, უნდა გამოგვეგონა“. ეს ცნობილი ფრაზები იმიტომ მოვიყვანეთ, რათა გვეჩვენებინა, რომ ათეისტურ საზოგადოებაში ადამიანების უმრავლესობა დანაშაულს მხოლოდ სახელმწიფოსაგან დასჯის შიშით არ ჩადის. აქედან გამომდინარე, ადამიანური კეთილდღეობის ერთადერთ გარანტად უტილიტარულ პრინციპზე დაფუძნებული სახელმწიფო პოლიტიკა და იურისპუდენცია ხდება. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კრიტიკულ სიტუაციებში უტილიტარისტული პრინციპი სახელმწიფოს ტოტალიტარულ რეჟიმად გადაქცევისკენ უბიძგებს; თუ საზოგადოებაში გაბატონებული იდეოლოგია ყველა ადამიანს თანასწორად აღიქვამს, ტოტალიტარული რეჟიმი სოციალისტურ ელფერს იძენს; წინააღმდეგ შემთხვევაში, რასისტული ფაშიზმი მყარდება. მეოცე საუკუნეში ყველა ეს წინაპირობა არსებობდა: ევროპულმა საზოგადოებამ რწმენა დაკარგა; საუკუნის განმავლობაში თავი იჩინა დიდმა ეკონომიკურმა კრიზისებმა; ამ საზოგადოების ერთი ნაწილი ფრანგული ეგალიტარიზმისა და მარქსისტული სოციალისტური იდეების გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა; მეორე ნაწილი კი გობინოს, ჩემბერლენის და ნაცისტური პარტიის რასისტულ იდეებს იზიარებდა; ამით აიხსნება კომუნისტური და ნაცისტური დიქტატურების დამყარება.
კანტის აბსოლუტური და უტილიტარისტების კონსიქვენციალისტური ეთიკის ზემოთ მოყვანილი კრიტიკა იმასაც მიანიშნებს, რომ ღმერთის რწმენის გარეშე შეუძლებელია სრულყოფილი მორალური სისტების შემუშავება. სტატიის ბოლო ნაწილში ჩვენი სურვილია, ქრისტიანულ ეთიკაზე ვისაუბროთ, კერძოდ, მისი ყველა სხვა რელიგიურ-ეთიკური სისტემებისაგან განსხვავებული, უნიკალური ბუნება წარმოვაჩინოთ.
სანამ უშუალოდ ქრისტიანული ეთიკის განხილვაზე გადავიდოდეთ, გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ჭეშმარიტად რელიგიური ფილოსოფია არ შეიძლება პიროვნული ღმერთის რწმენას არ ეფუძნებოდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ღმერთი უპიროვნო აბსოლუტურ იდეად, კოსმიურ სულად ან სამყაროს მაფორმირებელ პრინციპად წარმოგვიდგება. ასეთ რწმენაზე დაფუძნებული ეთიკა, როგორც წესი, უმაღლეს პრინციპებზე დაფუძნებული რაციონალური და აბსოლუტური მორალის სახეს იძენს. ასეთი ეთიკა იმავე სიძნელეებს აწყდება, რომელიც სოკრატულსა და კანტისეულ ეთიკურ სისტემებზე საუბრისას განვიხილეთ. არაპიროვნული ღმერთი, უმეტესწილად, პანთეისტურ რელიგიურ სისტემებში გვხვდება.