სხვა პატრიარქები, ამ თემაში ვისაუბრებთ პატრიარქებზე (ილია II-ს გამოკლებით) პარამეტრები

[A.V.M]

საქართველოს საკათალიკო ტახტს დიდი ისტორია აქვს.ამის გამო საინტერესო იქნება თუ ვისაუბრებთ იმ პატრიარქებზე,რომლებიც დიდი თუ მცირე ხნის წინ გარდაიცვალნენ.
ვისაუბროთ ამ თემაში მათ ცხოვრებასა და მოღვაწეობაზე...

[A.V.M]

საქართველოს ეკლესიის საჭეთმპყრობელთა სია:
იოანე I ქართლის პირველი ეპისკოპოსი. დაახ. IV ს-ის 20-60-იანი წლები
იაკობი დაახ. IV ს-ის 60-70-იანი წლები
იობი დაახ. IV ს-ის 70-90-იანი წლები
ელია დაახ. IV ს-ის 90-იანი წლებიდან V ს-ის დასაწყისამდე
სჳმონ I დაახ. V ს-ის დასაწყისი - 20-იანი წლები
მოსე დაახ. V ს-ის 20-იანი წლები
იონა დაახ. V ს-ის 20-იანი წლები
იერემია დაახ. V ს-ის 20-იანი წლების ბოლო
გრიგოლ I დაახ. V ს-ის 20-30-იანი წლები
ბასილ I დაახ. V ს-ის 30-იანი წლები
მობიდანი დაახ. V ს-ის 30-იანი წლების ბოლო
იოველ I დაახ. V ს-ის 40-იანი წლები (ვახტანგ გორგასლის მეფობის დასაწყისი)
გლონოქორ დაახ. V ს-ის 40-იანი წლები (მეფე მირდატის დრო)
მიქაელ I V ს-ის 50-იანი წლებიდან 60-იანი წლების ბოლომდე
პეტრე I ქართლის პირველი კათოლიკოსი. დაახ. V ს-ის 60-იანი წლებიდან
სამოელ I VI ს-ის დასაწყისი
გაბრიელ I დაახ. 505-507 წწ.
თავფაჩაგ (თავფეჩაღ) I დაახ. VI ს-ის 10-იანი წლები
ჩიმაგა (ჩერმაგ) I დაახ. VI ს-ის 10-იანი წლების მეორე ნახევრიდან 20-იან წლებამდე
საბა (დასაბია) I დაახ. VI ს-ის 20-30-იან წლები
ევლალე (ევლათი, ევლავიოს) I VI ს-ის 30-იან წლები
მაკარი დაახ. VI ს-ის 30-იანი წლების ბოლო
სამოელ II დაახ. VI ს-ის 40-60-იანი წლები
სჳმონ II (სჳმონ-პეტრე) დაახ. VI ს-ის 60-70-იანი წლები
სამოელ III დაახ. 575-582 წწ.
სამოელ IV დაახ. VI ს-ის 80-90-იანი წლები
ბართლომე VI ს-ის 90-იანი წლების ბოლო
კირიონ (კირონ) I დაახ. 599-614/16 წწ.
იოანე II დაახ. VII ს-ის 20-იანი წლების ბოლო
ბაბილა დაახ. VII ს-ის 30-იანი წლების დასაწყისი
თაბორი დაახ. VII ს-ის 30-იანი წლები
სამოელ V დაახ. VII ს-ის 30-იანი წლების ბოლო - 40-იანი წლების დასაწყისი
ევნონ დაახ. VII ს-ის 40-იანი წლები
თავფაჩაგ II დაახ. VII ს-ის 50-60-იანი წლები
ევლალე II დაახ. 664-668 წწ.
იოველ II დაახ. 668-670 წწ.
სამოელ VI დაახ. 670-677 წწ.
გიორგი I დაახ. 677-678 წწ.
კჳრიონ II დაახ. 678-683 წწ.
იზიდ-ბოზიდი დაახ. 683-685 წწ.
თეოდორე I დაახ. 685-689 წწ.
პეტრე II დაახ. 689-720 წწ.
მამაჲ დაახ. 720-744 წწ.
იოანე III VIII ს-ის 40-60-იანი წლები
გრიგოლ II დაახ. 760-767 წწ.
კლემენტოსი VIII ს-ის 70-იანი წლები
სარმეანე VIII ს-ის 70-იანი წლები
თალალე VIII ს-ის 70-იანი წლების ბოლო
მიქელ II დაახ. 774-780 წწ.
სამოელ VII დაახ. 780-784 წწ.
კირილე I დაახ. 781-802 წწ.
გრიგოლ III დაახ. 802-814 წწ.
სამოელ VIII დაახ. 814-826 წწ.
გიორგი II დაახ. 826-838 წწ.
გაბრიელ II დაახ. IX ს-ის 30-50-იანი წწ.
ილარიონი დაახ. IX ს-ის 50-იანი წლების ბოლო
არსენ I დიდი (საფარელი) დაახ. 860-887 წწ.
ევსუქი დაახ. 887-914 წწ.
ბასილ II დაახ. 914-930 წწ.
მიქელ III დაახ. 930-947 წწ.
დავით I დაახ. 947-955 წწ.
არსენ II დაახ. 955-980 წწ.


ერთიანი საქართველოს კათოლიკოსები და კათოლიკოს-პატრიარქები
იოანე IV (ოქროპირი) დაახ. 980-1001 წწ.
სჳმონ III დაახ. 1001-1010 წწ.
მელქისედეკ I დაახ. 1010-1033 წწ.
იოანე V (ოქროპირი) დაახ. 1033-1049 წწ.
ექვთიმე I 1049-1955 წწ.
ევსტათი ზეობის წლები უცნობია
გიორგი III (ტაოელი) XI ს-ის 50-60-იანი წლები (მეფე ბაგრატ IV-ის დროს)
გაბრიელ III (საფარელი) დაახ. 1065-1080 წწ. (ბაგრატ IV-ის და გიორგი II-ის ხანა)
დიმიტრი დაახ. 1080-1090 წწ.
ბასილ III დაახ. 1090-1100 წწ. (მეფე დავით აღმაშენებლის თანამედროვე)
იოანე VI XII ს-ის პირველი მეოთხედი (მეფე დავით აღმაშენებლის თანამედროვე)
სჳმონ IV (გულაბერისძე) XII ს-ის მეორე მეოთხედი
საბა II დაახ. XII ს-ის 40-50-იანი წლები (მეფე დემეტრე I-ის თანამედროვე)
ნიკოლოზ I (გულაბერისძე) დაახ. XII ს-ის 50-იანი წლების მეორე ნახევრიდან
მიქელ IV 1178-1187 წწ.
თეოდორე II დაახ. 1188-1204/1205 წწ. (თამარ მეფის თანამედროვე)
ბასილ IV დაახ. 1204/1205 წ.
იოანე VII დაახ. 1205/1206-1210 წწ. (თამარ მეფის თანამედროვე)
ეპიფანე (ეტიფანე) დაახ. 1210-1220 წწ. (თამარ მეფისა და გიორგი IV-ის თანამედროვე)
ექვთიმე II 1220-1222 წწ.
არსენ III XIII ს-ის 20-30-იანი წლები
გიორგი IV XIII ს-ის 30-იანი წლები
ნიკოლოზ II XIII ს-ის 30-იანი წლები
მიქელ V XIII ს-ის 40-იანი წლების დასაწყისი
არსენ IV (ბულმაისიმისძე) 1241/42-1249/50 წწ.
ნიკოლოზ III დაახ. 1250-1282 წლებში
აბრაჰამ I დაახ. 1282-1310 წწ.
ექვთიმე (ეფთჳმე) III დაახ. 1310-იანი წლებიდან 30-იანი წლების მეორე ნახევრამდე
ბასილი V XIV ს-ის 30-60-იან წლებში
დოროთეოზ I XIV ს-ის 60-იანი წლები
შიო I 1356-1364 წწ.
ნიკოლოზ IV დაახ. XIV ს-ის 70-იანი წლები
გიორგი V დაახ. XIV ს-ის 80-90-იანი წლები (ბაგრატ მეფისა და გიორგი VII-ის თანამედროვე)
ელიოზი (გობირახისძე) XIV ს-ის 90-იანი წლების ბოლოდან 1419 წლამდე
მიქელ VI 1419-1426 წწ.
დავით II (მეფე ალექსანდრე I-ის ძე) 1425/26-1428 წწ.
თეოდორე III დაახ. 1429-1435 წწ.
დავით III დაახ. 1435/36-1438/39 წწ.
შიო II დაახ. 1439-1443/47 წწ.
დავით IV (ჭავჭავაძე) 1443/47-1459 წწ.
მარკოზი 1460-1466 წწ. (მეფე გიორგი VIII დროს)
დავით V 1466-1479 წწ.


საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები ერთიანი სამეფის დაშლის შემდეგ
ნიკოლოზ V დაახ. 1479-1488 წწ.
ევაგრე დაახ. 1488-1492; 1500-1503 წწ.
აბრაამ II აბალაკი 1492-1497 წწ.
ეფრემ I 1497-1503 წწ.
დოროთეოზ II 1503-1505; 1511-1516 წწ.
იოანე VIII 1505-1509 წწ.
დიონოსი (დიონისე) დაახ. 1510-1511 წწ.
ბასილ VI 1517-1528; 1529-1531 წწ.
მელქისედეკ II (ბაგრატიონი) დაახ. 1528-1529; 1540-1545; 1548-1552 წწ.
მალაქია 1532-1534 წწ.
გერმანე დაახ. 1535-1546 წწ.
ნიკოლოზ VI დაახ. 1542-1547 წწ.
სვიმეონ V 1547-1548 წწ.
ზებედე I 1552-1556 წწ.
დომენტი I 1556-1560 წწ.
ნიკოლოზ VII (ბარათაშვილი) 1561-1584 წწ.
ნიკოლოზ VIII (ბაგრატიონი) 1584-1589 წწ.
დოროთეოზ III დაახ. 1589-1595 წწ.
დომენტი II დაახ. 1595-1610 წწ.
ზებედე II 1610-1611 წწ.
იოანე IX (ავალიშვილი) 1612-1616 წწ.
ქრისტეფორე I 1616-1622 წწ.
ზაქარია (ჯორჯაძე) 1623-1632 წწ.
ევდემოზ I (დიასამიძე) 1632-1642 წწ.
ქრისტეფორე II (ურდუბეგისძე-ამილახვარი) 1642-1660 წწ.
დომენტი III 1660-1675 წწ.
ნიკოლოზ IX (იოთამის ძე ამილახვარი) 1678-1688; 1692-1695 წწ. (გიორგი XI-ის თანამედროვე)
იოანე X (დიასამიძე) 1688-1692; 1695-1700 წწ.
ევდემოზ II (დიასამიძე) 1700-1705 წწ.
დომენტი IV (დამიანე ლევანის ძე ბაგრატიონი) 1705-1741 წწ.
ბესარიონ (ბარათაშვილი-ორბელიშვილი) 1724-1737 წწ.
კირილე II 1737-1739 წწ.
ნიკოლოზ X (ხერხეულიძე) 1741-1744 წწ.
ანტონ I (ბაგრატიონი) 1744-1755; 1764-1788 წწ.
იოსები (ჯანდიერი) 1755-1764 წწ.
ანტონ II (ბაგრატიონი) 1788-1811 წწ.


აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) კათოლიკოსები და კათოლიკოს-პატრიარქები
სვიმეონი სავარაუდოდ, XI ს-ის ბოლო ან XII ს-ის დასაწყისი
ნიკოლოზი XIII ს-ის ბოლო
დანიელი XIV ს-ის მეორე ნახევარი
არსენი 1390 წ.
იოაკიმე (იოვაკიმე) დაახ. XV ს-ის70-იანი წლები
სტეფანე 1490-1516 წწ.
მალაქია I (აბაშიძე) 1519-XVI ს-ის 40-იანი წლები
ევდემონ I (ჩხეტიძე) 1557-1578 წწ.
ეფთვიმე (ექვთიმე) I (საყვარელიძე) 1578-1616 წწ.
მალაქია II (გურიელი) 1616-1639 წწ.
გრიგოლ I 1639 წ.
მაქსიმე I (მაჭუტაძე) 1639-1657 წლები
ზაქარია (ქვარიანი) 1657-1660 წწ.
სვიმონი (ჩხეტიძე) 1660-1666 წწ.
ევდემონ II (საყვარელიძე) 1666-1669 წწ.
ეფთვიმე (ექვთიმე) II (საყვარელიძე) 1669-1673 წწ.
დავითი (ნემსაძე) 1673-1696 წწ.
გრიგოლ II (ლორთქიფანიძე) 1696-1742 წწ.
ბესარიონი (ერისთავი) 1742-1769 წწ.
გერმანე (წულუკიძე) XVIII ს-ის შუა წლები
იოსები (ბაგრატიონი) 1769-1776 წწ.
მაქსიმე II (აბაშიძე) 1776-1795 წწ.
დოსითეოსი (წერეთელი) 1795-1814 წწ.


სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები ავტოკეფალიის აღდგენიდან (1917 წ.)
კირიონ II (საძაგლიშვილი) 1917-1917 წწ.
ლეონიდე (ოქროპირიძე) 1919-1921 წწ.
ამბროსი (ხელაია) 1921-1927 წწ.
ქრისტეფორე III (ციცქიშვილი) 1927-1932 წწ.
კალისტრატე (ცინცაძე) 1932-1952 წწ.
მელქისედეკ III (ფხალაძე) 1952-1960 წწ.
ეფრემ II (სიდამონიძე) 1960-1972 წწ.
დავით VI (დევდარიანი) 1972-1977 წწ.
ილია II (შიოლაშვილი) 1977 წლიდან

[afxazi]

ანტონ II (ბაგრატიონი) 1788-1811 წწ.

სინოდის ბოლოს ხდომაზე წმინდანად შერაცხეს. ძალიან ტანჯული პიროვნება იყო, ცუდ დროს მოუწია ცხოვრება და სამშობლოს მიწაც არ ეღირსა. შეგვეწიოს მისი ლოცვა.

ზოგადად კარგი თემაა. ამ ვრცელ ჩამონათვალში მრავალი ღირსეული ადამიანია და კარგი იქნება მათზე გარკვეული ინფორმაცია.

[A.V.M]

ამ ვრცელ ჩამონათვალში მრავალი ღირსეული ადამიანია და კარგი იქნება მათზე გარკვეული ინფორმაცია.

ნამდვილად აფხაზ...
და ინფორმაციის დადებაც აუცილებელია(ფორუმზეც გვაქვს საკმაო ცნობები და მის გარეთაც.)ანუ ყველაფერი მონდომებაზეა...
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2003 წელს გამოვიდა ელდარ ბუბულაშვილის მონოგრაფია ”საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი ანტონ მეორე”, რომელიც ძირითადად საქართველოს და რუსეთის სიძველეთსაცავებში მოძიებულ უცნობ წყაროებს ეყრდნობა. გთავაზობთ მოკლე ანოტაციას აღნიშნული ნაშრომიდან.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ანტონ მეორე იმ ქართველ მამულიშვილთა რიცხვს მიეკუთვნება, რომელმაც თავისი ცხოვრება და სარწმუნოებრივი მოღვაწეობა ერისა და ქვეყნის სამსახურს შესწირა. იგი ოც წელზე მეტი ხნის განმავლობაში (1788-1810) ქართველი ერის სულიერი მესაჭე იყო.

ანტონ კათოლიკოსს მეტად რთულ ვითარებაში მოუხდა მოღვაწეობა. კავკასიის ქედს გადმოღმა გადმოსული რუსეთის სახელმწიფო გეორგიევსკის ტრაქტატით არ იყო კმაყოფილი და იგი ქვეყნის სრულ დაპყრობას გეგმავდა, რაც 1801 წელს კიდეც განახორციელა. ქართლ-კახეთის დამოუკიდებლობის დაკარგვის შემდეგ ათი წლის განმავლობაში საქართველოს ეკლესიამ, იმპერიის წინააღმდეგობის მიუხედავად, კვლავ შეინარჩუნა დამოუკიდებლობა, რაც კათოლიკოს-პატრიარქ ანტონ მეორის დამსახურება იყო. მხოლოდ მისი რუსეთში გადასახლების შემდეგ გახდა შესაძლებელი მრავალსაუკუნოვანი საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმება.


ანტონ მეორე დაიბადა 1762 წლის 8 იანვარს. გარდაცვლილი პაპის პატივსაცემად მას თეიმურაზი დაარქვეს. იგი იყო მეფე ერეკლეს II-ისა და დარეჯან დედოფლის ვაჟი. მან იმ დროის კვალობაზე შესაფერისი სწავლა-განათლება მიიღო. მის აღზრდას უშუალოდ ხელმძღვანელობდა იმდროინდელი კათოლიკოსი ანტონ პირველი (1744-1754; 1762-1788). ამ უკანასკნელისგან მან ზედმიწევნით შეითვისა საღვთისმეტყველო საგნები და საერო ლიტერატურა. იგი სრულიად ახალგაზრდა აღიკვეცა ბერად და თავისი მოძღვრის პატივსაცემად ანტონი უწოდეს.

გეორგიევსკის ტრაქტატის გაფორმების შემდეგ ერეკლე მეფემ სხვებთან ერთად ახალგაზრდა ბერდიაკონი ანტონი დიპლომატიური მისიით რუსეთში მიავლინა, სადაც იგი ერეკლე მეორის თხოვნით 1784 წელს ეპისკოპოსის ხარისხში აიყვანეს და ნინოწმინდის მღვდელმთავრად აკურთხეს. ამავე წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს ნებასურვილით ალავერდის მიტროპოლიტად გაამწესეს. 1789 წელს იგი საქართველოში ბრუნდება და ახალგარდაცვლილი კათოლიკოსის ანტონ პირველის ნაცვლად 27 წლის ანტონ მეორეს საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრობა ჩააბარეს. მძიმე პოლიტიკური ვითარების მიუხედავად, ახალგაზრდა პატრიარქი კარგად წარმართავდა საეკლესიო მოღვაწეობას. მის მიერ აღდგენილ იქნა მტერთა შემოსევებისაგან გაპარტახებული ეკლესია-მონასტრები. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ქრისტიანობის განმტკიცების მიზნით მისიონერთა საკმაოდ დიდი ჯგუფი მიავლინა. იგი აქტიურ პოლიტიკურ მოღვაწეობას ეწეოდა. მისი ხელშეწყობით 1792 წელს იმერეთის სამეფოში ტახტისათვის ატეხილი ბრძოლა თავიდან იქნა აცილებული.

ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებამდე ნათლად ჩანდა, რომ სასულიერო ხელისუფლებას ისეთი პიროვნება ედგა სათავეში, რომელიც მორალურად და ზნეობრივად გადაგვარებული ერის გადარჩენისათვის იბრძოდა. მაგრამ XIX ს-ის დასაწყისში ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებამ წელში გამართული ეკლესია მძიმე მდგომარეობაში ჩააგდო. მეფე გიორგი XII-ის (1798-1800) გარდაცვალების შემდეგ სანამ რუსეთის ხელისუფლება ოფიციალურად გამოაცხადებდა სამეფოს გაუქმებას. ქვეყანაში განუკითხაობა ბატონობდა. ეკლესია იყო ერთადერთი ძალა, რომელიც გაურკვეველ მდგომარეობაში მყოფ ბატონიშვილებსა და მოსახლეობას სიმშვიდისკენ მოუწოდებდა. მანიფესტის გამოცხადებამ ბატონიშვილების აღშფოთება გამოიწვია. ანტონ მეორე სახელმწიფოებრიობის დაკარგვით უკმაყოფილო იყო, მაგრამ აშკარა პროტესტს ვერ გამოხატავდა. მისი პროტესტი იმაში გამომჟღავნდა, რომ სამეფოს გაუქმების შემდეგაც ეკლესიაში წირვა-ლოცვის დროს მეფედ ფარნაოზ ბატონიშვილს მოიხსენიებდნენ. რუსმა მოხელეებმა ასეთი მოქმედების გამო კათოლიკოსი არაერთხელ გააფრთხილეს.

რუსეთის უზენაესი ხელისუფლება ძალადობას მიმართავდა კათოლიკოსის მიმართ. 1802 წლის აპრილში სიონში შეკრებილ ქართველ საზოგადოებას მანიფესტი წაუკითხეს, ანტონს კი უბრძანეს, ისინი მეფის ერთგულებაზე დაეფიცებინა. სიონის ტაძარი გარშემორტყმული იყო რუსის ჯარით. ანტონი მოერიდა გართულებას და ხალხი რუსეთის ერთგულებაზე დააფიცა. ეს იყო კათოლიკოსის მიერ იძულებით გადადგმული ნაბიჯი. მომხდარი ფაქტის შემდეგაც ანტონი აშკარად არ გამოდიოდა რუსეთის წინააღმდეგ, თუმცა იგი თანგრძნობით ეკიდებოდა 1802 წლის კელმენჩურის შეუთქმულებას, 1804 წლის მთიულეთისა და 1812 წლის კახეთის აჯანყებას.

ბუნებრივია, რომ სახელმწიფოებრიობადაკარგულ ქვეყანაში დამპყრობელი ვერ მოითმენდა დამოუკიდებელი ეკლესიის არსებობას. ამიტომ ქართლ-კახეთის სამეფოს ლიკვიდაციისთანავე ცარიზმმა დაიწყო ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებისათვის ბრძოლა. მათი სურვილი იყო, საქართველოს ეკლესია რუსეთის უწმიდესი სინოდისადმი დაექვემდებარებინათ, რომელიც, მართალია, სასულიერო საქმეებს განაგებდა, მაგრამ ოფიციალურად სახელმწიფოს ერთ-ერთი საერო დაწესებულება იყო. ავტოკეფალიის გაუქმების გზაზე მათ წინ ეღობებოდა კათოლიკოსი ანტონ მეორე. საჭირო იყო მისი ჩამოშორება საეკლესიო მმართველობისაგან, და სხვა ბატონიშვილების მსგავსად, რუსეთში გადასახლება. მიზნის განხორცილებისათვის ისინი კათოლიკოსის მიმართ სხვადასხვა ბინძურ ხერხებს მიმართავდნენ: ბრალს სდებდნენ საეკლესიო ქონების მითვისებაში, აუკრძალეს ახალი სასულიერო პირების ხელდასხმა და გათავისუფლებულ ეპარქიებში ახალი მღვდელმთავრის დანიშვნა. განსაკუთრებით აქტიურობდა მთავარმართებელი პ. ციციანოვი (1803-1806), რომელთან შეთანხმების გარეშე ანტონს გადაადგილების საშუალებაც არ ჰქონდა. მან მოისყიდა და კათოლიკოსს დაუპირისპირა ზოგიერთი რუსოფილი ქართველი სასულიერო პირი, რომლებიც ქართველ მწყემსმთავარს ფაქტიურად აღარ ემორჩილებოდნენ და ეკლესიაში არეულობა შეჰქონდათ.

შექმნილ სიტუაციაში ანტონ მეორე დიპლომატიურად მოქმედებდა, რაც რუსის მოხელეების აღშფოთებას იწვევდა, რადგან მათ პეტერბურგიდან ჰქონდათ მითითება, რომ იგი აუცილებლად საქართველოდან უნდა გაეწვიათ. მთავარმართებელმა ალ. ტორმასოვმა (1809-1811) კათოლიკოსის დიპლომატიას თავისი პოლიტიკური გამჭრიახობა დაუპირისპირა. მან ანტონ მეორეს შესთავაზა, მოეხდინათ საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაცია ისე, რომ მისი უფლებები არ შეზღუდულიყო. ამ მიზნით იგი რუსეთში უნდა გამგზავრებულიყო, სადაც სინოდის სხდომას უნდა დასწრებოდა საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაციის გამო. ალ. ტორმასოვი თავისი გეგმის განხორციელებისათვის იყენებდა რუსეთიდან ახლადდაბრუნებულ მთავარეპისკოპოს ვარლამ ერისთავს, რომელიც რუსეთის სინოდის წევრადაც ითვლებოდა და კარგად იცნობდა რუსეთის ეკლესიის სტრუქტურას. ვარლამის მეშვეობით მათ საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაციის განხორციელება სურდათ. შემოთავაზებულ წინადადებაზე ანტონ მეორემ უარი განაცხადა, რადგან იცოდა, რომ მის რუსეთში გამგზავრებას ავტოკეფალიის გაუქმება მოჰყვებოდა. მაგრამ მის მიმართ განხორციელებულმა რეპრესიებმა აიძულა იგი, 1810 წლის 3 ნოემბერს თავის სამშობლოს გამოსთხოვებოდა და თანმხლებ პირებთან ერთად პეტერბურგში ჩავიდა, სადაც მას წინასწარ დაუქირავეს ბინა.

იმპერატორმა 1811 წლის 30 ივნისს კათოლიკოსს უბოძა ორი რესკრიპტი. პირველში აღნიშნული იყო, რომ ახალ მმართველობასთან შეუთავსებელი იქნებოდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, ამიტომ იგი უნდა გაუქმებულიყო. მეორე რესკრიპტით მას უნარჩუნდებოდა კათოლიკოსის ტიტული და რუს მღვდელმთავრებს შორის მეხუთე ადგილას დაიკავებდა. დაკარგული ტახტის საკომპენსაციოდ იმპერატორმა სხვადასხვა დროს მას უბოძა ძვირფასი ქვებით შემკული პანაგია, წმ. ანდრია პირველწოდებულის და წმ. ალ. ნეველის ორდენები, დაუნიშნეს წლიური პენსია 54 ათასი მანეთის ასიგნაციით. პატივაყრილი კათოლიკოსი, რა თქმა უნდა, კმაყოფილი არ იქნებოდა იმპერატორის გულუხვობით.

პეტერბურგიდან ანტონი მალე მოსკოვში გადავიდა, სადაც ქართული სამეფოს ოჯახის წევრები ცხოვრობდნენ, მაგრამ ნაპოლეონის შემოსევის გამო 1812 წლის აგვისტოში იგი ტამბოვს აფარებს თავს. პროვინციაში ანტონი არავის გახსენებია. მართალია, მას საკმაოდ სოლიდური პენსია ეძლეოდა, მაგრამ მისი ამალის წევრები მის ხარჯზე ცხოვრობდნენ, თანხის დიდ ნაწილს ღარიბ-ღატაკებს ურიგებდა. ასეთი გულუხვობის გამო იგი მუდმივ გაჭირვებაში ცხოვრობდა.

ჩრდილოეთის კლიმატურმა პირობებმა ანტონის ჯანმრთელობა ძლიერ შეარყია. დიდი თხოვნის შემდეგ მას ნება დართეს, პეტერბურგში გადასულიყო, სადაც 1822-1823 წლებში ცხოვრობდა. ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესების გამო ანტონ მეორემ სამშობლოში დაბრუნება ითხოვა, რაზეც მტკიცე უარი მიიღო. 1824 წელს კათოლიკოსი საცხოვრებლად გადადის ნიჟნი-ნოვგოროდში. ერთხანს იგი დაბინავდება სოფელ ლისკოვში, სადაც მისი ახლო ნათესავები ცხოვრობდნენ. სიცოცხლის ბოლო წლები კათოლიკოსმა ნიჟნი-ნოვგოროდში გაატარა. მას მფარველობას უწევდა ნათესავი გიორგი ალექსანდრეს ძე გრუზინსკი. ანტონს ადგილობრივი მოსახლეობა დიდ პატივს სცემდა. ფიზიკური გარეგნობით გამორჩეული კათოლიკოსი რუსი მხატვრების შთაგონების წყაროდ იქცა. მათი წყალობით ანტონ მეორის რამდენიმე პორტრეტმა მოაღწია ჩვენამდე.

ანტონ კათოლიკოსი გარდაიცვალა 1827 წლის 21 დეკემბერს. ნიჟნი-ნოვგოროდის მოსახლეობის დიდმა ნაწილმა უკანასკნელ გზაზე გააცილა ქართველი მწყემსმთავარი. კათოლიკოსი დაკრძალეს ჯერ მიძინების ტაძარში. ამ უკანასკნელის დანგრევის შემდეგ გიორგი გრუზინსკიმ 1841 წელს იგი ფერისცვალების საკათედრო ტაძარში გადაასვენა. ანტონის სურვილი – გარდაცვალების შემდეგ მისი ნეშტი მშობლიურ მიწას მიბარებოდა, იმდროინდელმა საქართველოს მთავარმართებელმა ი. პასკევიჩმა არ შეასრულა.

ასე უცხოობაში დალია სული ერისა და ქვეყნის თავდადებულმა მოღვაწემ ანტონ მეორემ.




ელდარ ბუბულაშვილი
ისტორიულ მეცნიერებათა კანდიდატი

გაზეთი ”საპატრიარქოს უწყებანი”, №33 (291), 2004 წ.

[A.V.M]

პატრიარქი კირიონ II(საძაგლიშვილი)
-----------------------------------------
XIX საუკუნის 80-90-იანი წლებიდან ქართული პერიოდიკის ფურცლებზე ივერიელის, ნიქოზელისა და ლიახველის ფსევდონიმებით ხშირად იბეჭდებოდა საინტერესო წერილები და გამოკვლევები. საქართველოს ისტორია, საქართველოს ეკლესიის ისტორია, ეთნოგრაფია, ვეფხისტყაოსნისა და ქართლის ცხოვრების უძველესი ნუსხები, ნუმიზმატიკა, ხალხური სიტყვიერების ისტორია – აი ეს საკითხები, რომელიც აინტერესებდა ავტორს. წერილები გამოირჩეოდნენ საკვლევი საკითხის ღრმა ცოდნითა და ეროვნული ჩაგვრით შეწუხებული სამშობლოს დიდი სიყვარულით.

საძაგელოვ-ლიახველ-ივერიელი გიორგი საძაგლიშვილი – ეპისკოპოსი კირიონი, სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქი კირიონ II XIX საუკუნის 80-90-იანი წლების ქართული ინტელექტუალური საზოგადოების ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელია. იგი აღიზარდა თერგდალეულთა სულისკვეთებაზე და მთელი თავისი საქმიანობაც იმ დიდი მიზნის განხორციელებას მოახმარა, რომელიც ილია ჭავჭავაძემ ლელთ ღუნიას პირით საქართველოს უთხრა — ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს. — ამ მიზნის პრაქტიკული რეალიზაცია XIX საუკუნის 60-70-იან წლებში შეუძლებელი იყო, ვინაიდან ქართული ეროვნული ცნობიერება ცარიზმის რუსიფიკატორული კოლონიური პოლიტიკის წყალობით იმდენად დაქვეითებული იყო, რომ ქართველი ხალხის დიდი ნაწილი ღრმა პესიმიზმს მოეცვა, ნაწილი კი საკუთარი ეროვნული კულტურისა და ისტორიისადმი ნიჰილისტურად იყო განწყობილი. ასეთ ვითარებაში სამშობლო ქვეყნის ისტორიისა და კულტურისადმი სამსახური გმირობის ტოლფასი იყო, იგი მრავალი დაბრკოლებისა და უსიამოვნების გადალახვას მოითხოვდა. მამულიშვილობის მძიმე ტვირთის მხრებით ტარება მხოლოდ გიორგი საძაგლიშვილის მსგავს ერთეულებს შეეძლოთ – ყველაფერი მობეზრდება მამულიშვილს გარდა მამულიშვილობისა – ამ სიტყვებით გამოხატა კირიონ II-მ თავისი ცხოვრების კრედო.

ქართული ისტორიოგრაფიაში სრულიად საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქისა და ცნობილი მეცნიერის კირიონ II შესახებ ძალიან ცოტა არის ნათქვამი. პირველი ბიოგრაფიული ნარკვევი 1917 წელს გამოაქვეყნა მოსე ჯანაშვილმა[1], მოკლედ არის გადმოცემული კირიონ II-ის ბიოგრაფია და ნაჩვენებია ის თავდადებული ბრძოლა, რომელსაც კირიონ II ეწეოდა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის, კირიონის დევნა ოფიციალური ხელისუფლების მიერ, ბელგიაში კირიონის დაცვის საზოგადოების შექმნა და რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლების მიერ კირიონის გადასახლებიდან დაბრუნება. იქვე საინტერესო პარალელებია კირიონ I (599-610წწ.) და კირიონ II-ს შორის, მაგრამ ნაშრომში ავტორი ნაკლებ ყურადღებას აქცევს კირიონ II-ს სამეცნიერო მოღვაწეობას.

კირიონ II-ის არქივის დიდი ნაწილი ინახება საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტში, რომლის აღწერილობა ეკუთვნის ამავე ინსტიტუტის თანამშრომელს ელისო აბრამიშვილს[2]. მანვე გამოაქვეყნა საარქივო მასალების მოკლე მიმოხილვა, ძირითადად კირიონ II-ის ეპისტოლარული მემკვიდრეობა “მრავალთავში”[3].

კირიონ II-ის მოღვაწეობის შესახებ საინტერესო გამოკვლევა გამოაქვეყნა ბატონმა ვახტანგ გურგენიძემ ხელნაწერთა ინსტიტუტისა და საისტორიო არქივში დაცული მასალების საფუძველზე აღადგინა კათალიკოზ-პატრიარქის კირიონ II-ის მშფოთვარე ბიოგრაფიული ცხოვრება, აჩვენა ევროპელი და რუსეთის სამეცნიერო წრეების კირიონ II-სადმი – დიდი პატივისცემა და სიყვარული[4], მაგრამ ამ დიდი პიროვნების ღვაწლის ყოველმხრივი შესწავლა მომავლის საქმეა.

კირიონ II, ერისკაცობაში გიორგი საძაგლიშვილი დაიბადა 1855 წელს გორის მაზრის სოფელ ნიქოზში სასულიერო პირის ოჯახში. მის წინაპრებს დიდი წვლილი მიუძღვით დიდოელთა, ინგუშთა შორის ქრისტიანობის გავრცელების საქმეში. იგი ჯერ ანანურის სასულიერო სკოლაში სწავლობდა. 1862 წელს გორის სასულიერო სასწავლებელში ჩაირიცხა. ამ დროს უკვე გამოიკვეთა ახალგაზრდა ყმაწვილის მამულიშვილური მისწრაფებანი. ცნობილი ხალხოსანი მწერალი სოფრომ მგალობლიშვილი იგონებს, რომ გიორგი საძაგლიშვილთან ერთად მოიარეს შიდა ქართლის თითქმის ყველა ისტორიული ადგილები, შემდეგ კი მოიხილეს მაღრანდვალეთის ქართული სიძველენი.

1876 წელს გიორგი საძაგლიშვილმა დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია და სწავლა გააგრძელა კიევის სასულიერო აკადემიაში, რომელიც ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით დაამთავრა 1880 წელს და დაინიშნა ოდესის სასულიერო სემინარიის ინსპექტორის თანაშემწედ.

1883 წლიდან 1896 წლამდე საქართველოს სხვადასხვა ქალაქებში (გორი, თელავი, ქუთაისი, თბილისი) ეწეოდა პედაგოგიურ მოღვწეობას, ასწავლიდა ქართულ და რუსულ ენებს, საღმრთო ისტორიას, გეოგრაფიას. ყოვლად სამღვდელო კირიონი 1896 წელს დაინიშნა საქართველოს მონასტრების კეთილმოწესედ და კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების სკოლების ინსპექტორად, სადაც როგორც ქართველმა, კარგად მცოდნემ თავისი ერისა და ხალხის სულიერის საჭიროებისა, დაარსა 19 სამრევლო სკოლა. ააშენებინა სკოლები აწერისხევში, ვანათში, თიანეთში; ყველა სკოლას შეუქმნა წიგნთსაცავები და ბიბლიოთეკები. ამავე პერიოდში ქართულ და რუსულ ჟურნალ-გაზეთებში იგი აქვეყნებდა წერილებს, გამოკვლევებს საქართველოს ეკლესიის ისტორიაზე, ხალხურ ზეპირსიტყვიერებაზე, ქართულ ლიტერატურაზე, ივერიელის, საძაგელოვის, ლიახველის ფსევდონიმებით.

[A.V.M]

კირიონი II იყო მოსკოვის არქეოლოგიური საზოგადოების წევრი და აღწერა ლიახვის ხეობის ისტორიული ძეგლები. ეს აღწერილობა გამოაქვეყნა კიდეც 1898 წელს. ამ აღწერილობას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, ვინაიდან მომდევნო ხანებში ბევრი ისტორიული ძეგლი მოსული ხალხის (ოსები) მიერ განადგურებული იქნა.

1896 წ. ცოლ-შვილის სიკვდილის შემდეგ იგი ბერად აღიკვეცა კირილეს, კირიონის სახელით და გაიგზავნა ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრად. ამ პერიოდში ღვთისმსახურების გარდა კირიონი მეცნიერულ მოღვაწეობას ეწეოდა ქართლის სოფლებში. აგროვებდა ხალხური სიტყვიერების ნიმუშებს, მეცნიერულად სწავლობდა ხალხის ზნე-ჩვეულებას, ეკლესია მონასტრების სიძველეებს. ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრობის დროს კირიონმა “ქვათახევიდან ჩამოიტანა და ტფილისის საეკლესიო მუზეუმს ჩააბარა 96 ცალი ხელნაწერი, მათ შორის XI საუკუნის სახარება, 1494 წელს გადაწერილი “დავითნი” და სხვა მრავალი საინტერესო ხელნაწერები”[5].

კირიონ II-მ დიდი წვლილი შეიტანა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების სიძველეთა მუზეუმის ისტორიული საბუთების გამდიდრების საქმეში. იგი მიტოვებული ეკლესია-მონასტრების ნესტიანი სენაკებიდან, საოჯახო კოლექციებიდან მოპოვებულ მასალებს ყოველწლიურად უანგაროდ სწირავდა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას. მარტო 1891 წელს საზოგადოებას გადასცა: ტრიოდიონი “მარხვანი”, საბა-სულხან ორბელიანის ლექსიკონი, ცხოვრება და მოქალაქეობა ნეტარისა ანდრია სალოსისა, მსოფლიო ისტორია, ხუცური ასოებით ნაწერი სადღესასწაულო ღვთისმშვენიერი თხრობით სულისა ფრიად სასარგბლო, რომელსაც ეწოდების “გვირგვინი,” საღვთო მარგალიტი ძველი საეკლესიო წიგნი ხუცურ ეტრატზე ნაწერი, აპოკრიფი ყოვლად წმიდა მარიამის სახარებასა და იოსებზე, XVIII საუკუნის ხელნაწერი ლიტურგია ოქროპირისა, რუსული ასამაღლებელი ქართულის ასოებით, სხვა და სხვა ხელნაწერი წიგნების ფურცლები, ისტორია გინა მოთხრობა საღმრთო წერილისა ძველისა და ახლისა ახალი აღთქმისა, მინის სამაჯურები. ნაპოვნი თელავის ღვთაების ეზოში, ოთხი ძველი ვერცხლის ფული”[6].

კირიონმა შეისწავლა ძველი ქართული აპოკრაფების უცნობი ხელნაწერი, რომელიც დაცული ყოფილა გორის თავადაზნაურობის წინამძღოლის ივანე რატიშვილის ოჯახში[7].

1898 წლის აგვისტოში არქიმანდრიტი კირიონი აკურთხეს ალავერდის ეპისკოპოსად, რასაც ქართული საზოგადოებრიობა დიდი სიხარულით შეხვდა. აშკარად იგრძნობოდა რომ საზოგადოებას იმერეთის ეპისკოპოს გაბრიელის გარდაცვალების შემდეგ დიდი სურვილი ჰქონდა მისებრ დინჯი მრავალმხრივი განათლების ქართველი მღვდელთმთავარი ეხილა, რომელიც იტვირთავდა დაჩაგრული ერისა და გაპარტახებულ-განადგურებული ეკლესიის აღდგენას; როცა საზოგადოება ეპისკოპოს კირიონის მოღვაწეობაზე ასეთ იმედებს ამყარებდა, ამის საფუძველს იძლეოდა კირიონის ეპისკოკოსამდელი საქმიანობა. ილია ჭავჭავადძის “ივერია” დიდი ამბით გამოეხმაურა კირიონის ეპისკოპოსად კურთხევის ფაქტს. 22 აგვისტოს შაბათს შუადღისას საქართველოს ეგზარქოსის დარბაზში მოხდა სახელდება ეპისკოპოსად არქიმანდრიტ კირიონისა, რომელიც უმაღლესის ბრძანებით დანიშნულ იქნა ალავერდის მღვდელმთავრად… “სრული იმედია ყოვლადსამღვდელო კირიონი, კარგად ცნობილი საქართველოში, როგორც განმაახლებელი მრავალთა ნაშთთა ჩვენის ძველის ხუროთმოძღვრებისა და სასულიერო განათლების თანამგრძნობელი, შეძლებისდაგვარად იმოღვაწებს კახეთის სულიერ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების ასპარეზზედ” – (ივერია, 1898 №81).

ეპისკოპოსად სახელდებისას არქიმანდრიტმა კირიონმა წარმოთქვა სიტყვა:

- “მე სრულიადაც არ წარმოვიდგენდი ამ თვრამეტი წლის წინათ, როცა კურსი შევასრულე კიევის სასულიერო აკადემიაში, თუ ჩემთვის ასეთი ბედნიერი და დიდმნიშვნელოვანი დღე დადგებოდა… მე კურსის შესრულების შემდეგ დავიწყე სამსახური სასულიერო წოდების ახალ თაობის აღმზრდელის ასპარეზზედ. მას უკან ბევრ რასმეს ვფიქრობდი, ბევრ გეგმას ვაწყობდი ჩემის მომავლის მოღვაწეობისას, ბევრს ადგილს ვირჩევდი სამსახურისას, მაგრამ უფლის განგებულებამ დღეს ნაჩვენებ გზაზედ დამაყენა: სხვებსავით მეც ვფიქრობდი მომეპოვებინა მყუდროება და ბედნიერება ოჯახურს ცხოვრებაში, მაგრამ ბედმა აქაც მიმუხთლა. და ამის გამო სამსახური ეკლესიის მიმართ მონაზვნის წოდებაში ჩემთვის აუცილებელ-აუშორებელი შეიქმნა. სწორედ ოცი თვის წინათ ამავე ადგილს, სადაც ახლა ვდგევარ, ვიდექი მონაზონის უბრალო ტანსაცმელში და ვაძლევდი აღთქმას მონაზონური ცხოვრებისას… დიდი მადლობელი ვარ იმ ჩემი მოძღვრისა, რომელმაც ამ ჭეშმარიტ გზაზედ დამაყენა. დღეს უმაღლესის ბრძანებით უნდა ვიტვირთო მძიმე მოვალეობანი. მწყემსმთავრისა და ვიქნე ალავერდის ეპისკოპოსად – იმ ალავერდისა, სადაც მოღვაწეობდა, სადაც ქადაგებდა და სადაც განსვენებულ არს წმ. მამა იოსებ ალავერდელი. ალავერდის კათედრაზე მოღვაწეობდა მრავალი ღირსი მღვდელთმთავარი, რომელთ მის წიაღში იგემეს საუკუნო განსასვენებლი. ალავერდის ტაძარი ისეთი სიწმინდეა, რომელსაც დიდ პატივს სცემენ არათუ მხოლოდ მართლმადიდებელნი, არამედ არამართლმადიდებელნიც და თვით მთიანი დაღესტანის მკვიდრნიც. ლეკები და მაჰმადიანნიც კი, რომელთაც ჩვენი წინაპრები ხმლით ეომებოდნენ თვისთა სარწმუნოებრივ სიწმინდეთა დასაცველად და ბოლოს ქედი მოადრეკინეს თვისის სიწმინდის წინაშე. საღრმთო განგებამ მარგუნა სამსახური. ვმადლობ საღრმთო განგებას ამ ხვედრისათვის მით უმეტეს რომ ხელმძღვანელად მეყოლება ეკლესიის სასარგებლოდ მოღვაწეობის საქმეში გამოცდილი მღვდელთმთავარი… დასასრულ გთხოვთ წმინდანნო მღვდელთმთავარნო, წარმომადგენელნო ივერიის ეკლესიისნო, ილოცოთ ჩემთვის, რათა ქვეყნის მწყემსმთავრულის ლოცვის მეოხებით უფალმან მომცეს შეძლება, ძალა და სიბრძნე მისის ეკლესიის სასარგებლოდ მოღვაწეობისა.”

ალავერდის ეპარქიაში ჩასვლისთანავე კირიონმა განაგრძო დაუცხრომელი საქმიანობა. ალავერდის დიდებული ტაძარი მოუვლელობისაგან განადგურების პირას იყო მისული. ტაძრის სახურავი გამოსაცვლელი იყო, გალავანი შესაკეთებელი.

ეპისკოპოსმა კირიონმა შეადგენინა პროექტი და თავისი ხარჯებით დაიწყო ტაძრის შეკეთება. ამავე დროს ეპისკოპოსმა კირიონმა დაიწყო კახეთის ეკლესია-მონასტრებში დაცული სიძველეების შესწავლა. მან საქართველოს საეკლესიო მუზეუმს გადასცა 68 ხელნაწერი. მათ შორის 1089 წელს გადაწერილი სახარება. ამ აღმოჩენით აღფრთოვანებული მ. ჯანაშვილი წერდა:

“მასში მრავალი საყურადღებო ცნობებია დაცული სახარების ქართულად თარგმნის, თეიმურაზ I და სხვათა შესახებ. სახარების ბოლოს კი ასეთი წარწერაა: “ქ. ადიდენ ღმერთმან ძლიერსა და უძლეველსა ბაგრატ აფხაზთა და ქართველთა მეფემან და ყოვლისა აღმოსავლეთის ნოველისიმონისმან.” ამ აღმოჩენამდე ქართულმა მეცნიერებამ არაფერი იცოდა ბაგრატ IV-ს დროინდელი სახარების შესახებ. ეპისკოპოს კირიონის სახით ქართულ ეკლესია-მონასტრებს და იქ დაცულ ძვირფას ხელნაწერებს ღირსეული დამცველი და პატრონი გამოუჩნდა. ამავე დროს კირიონმა ყურადღება მიაქცია XIX საუკუნის საქართველოში გავრცელებულ ერთ სამწუხარო ტენდენციას. 1811 წლის შემდეგ როცა რუსეთის მთავრობამ საეკლესიო სამართლის უხეში დარღვევით ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია გააუქმა და რუსული წირვა-ლოცვა დააწესა ხალხი პროტესტის ნიშნად ეკლესიებს სტოვებდა. ამით სარგებლობდნენ სომხურ-გრიგორიანული ეკლესიის მესვეურნი და უკანონოდ იკავებდნენ ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიებს. მათ ხელში ჩაიგდეს ქართული ეკლესიები თბილისში, გორში, თელავში, დუშეთში. ეპისკოპოსმა კირიონმა ამ საკითხთან დაკავშირებით ვრცელი დასაბუთებული მოხსენებითი ბარათით მიმართა საქართველოს ეგზარხოსს და მოითხოვა სომხებისაგან უკანონოდ მიტაცებული ქართული ეკლესიების დაბრუნება. შომხური ნაციონალისტური ბურჟუაზია, რომელთაც დიდი ეკონომიკური შესაძლებლობანი გააჩნდათ ქართული ეკლესიების მიტაცებას ჩვეულებრივ მოვლენად მიიჩნვდა. უფრო მეტიც ცდილობდა მოეძებნა დასაბუთება თავიანთი უკანონობისა ეპისკოპოსი კირიონი ი. ჭავჭავაძესთან და დ. ბაქრაძესთან ერთად აქტიურად ჩაება სომხებთან პოლემიკაში. სომხურმა გაზეთმა “ნორდარმა” გამოაქვეყნა წერილები, რომელშიც თავისი ერი ქებით ცაზე აიყვანა ხოლო ქართველები კი უსაქმურ, მკვეხარა ხალხად მიიჩნია, რომელიც მხოლოდ სომეხთა მოსამსახურეებად გამოდგებიანო. თანაც საბუთად ქართული წყაროები მოიშველიეს. ეპისკოპოსმა კირიონმა თვით სომხური საისტორიო წყაროების მოშველიებით სომხის ერის ასეთი სურათი დაგვიხატა: “ერი ზვავი, გაუგონარი, დიდმეთქავი, უსამართლონი, ტრაბახანი, ზარმაცნი, მძარცველნი, მატყუარანი, მექრთამენი, ცრუმედიდურნი. და იქვე დასძინა, რომ საისტორიო წყაროებს ადამიანური თვალით უნდა შევხედოთ და არ უნდა ვეცადოთ მათ საფუძველზე სხვის დამცირებას”[8].

კირიონი 1901 წლიდან გორის ეპისკოპოსია, მაგრამ მეფის რუსეთის მტავრობამ და საქართველოს საეგზარქოსომ აშკარად დაინახეს ის დიდი საფრთხე, რაც კირიონის მოღვაწეობიდან მომდინარეობდა. ეპისკოპოს კირიონის თავს იყრიდა განათლებული სამღვდელოება, რომელიც აშკარად გამოხატავდა უკმაყოფილებას ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების გამო. მთავრობამ გამოსავალი იმაში გამონახა, რომ ეპისკოპოს კირიონს ხშირად უცვლიდნენ ეპარქიებს. 1903 წელს ხერსონში, 1904 წელს ორიოლში, 1906 წელს სოხუმში. შოხუმში მოღვაწეობის დროს ეპისკოპოსმა კირიონმა დიდი მუშაობა გასწია ქართული ეკლესია-მონასტრების აღდგენისა და მოქონიერების საქმეში, მაგრამ სწორედ ასეთი საქმიანობა იწვევდა შოვინისტი რუსი მოხელეების გაავებას. კირიონი სოხუმიდან კოვნოს ეპარქიასი გადაიყვანეს აფხაზების გაქართველების მცდელობის ბრალდებით.
ლეონიდე ოქროპირიძე და კირიონ საძაგლიშვილი, 1906 წ. პეტერბურღი

ლეონიდე ოქროპირიძე და კირიონ საძაგლიშვილი, 1906 წ. პეტერბურღი

1907 წლის სექტემბერში, როცა ქართველი ხალხი ეთხოვებოდა ილია ჭავჭავაძეს კირიონს საქართველოში ჩამოსვლის უფლება არ მისცეს. მან მხოლოდ სამძიმრის დეპეშის გამოგზავნა მოახერხა კოვნოდან. 1908 წელს კირიონს მთავრობის დადგენილებით ჩამოერთვა ეპისკოპოსის წოდება და დაპატიმრებულ იქნა. მთავრობის ასეთი სიმკაცრის მიზეზი უნდა ვეძებოთ კირიონის დაუცხრომელ საქმიანობაში, რომელიც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მოთხოვნის სულისჩამდგმელი იყო. სწორედ მისი პროპაგანდის შედეგი იყო 1905 წელს დიდი საეკლესიო კრების ჩატარება, სადაც ქართველი სამღვდელოება იხილავდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხებს. შაქართველოს ეგზარქოსმა ალექსიმ სთხოვა მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვს ყაზახების საშუალებით დაერბია საეკლესიო შეკრების მონაწილენი. ბრძანების უსიტყვოდ შემსრულებელმა ყაზახებმა რუსი ერისა და რუსეთის ეკლესიის ინტერესების დაცვა ქართველი სამღვდელოების მათრახებით ცემაში დაინახეს.

XX საუკუნის დასაწყისში ფართო პროპაგანდა გაჩაღდა რუსეთში პატრიარქობის აღდგენის მოთხოვნით. ამ მოძრაობაში აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ რუსი სლავოფილები, რომელთა ერთ-ერთი გამოჩენილი მოღვაწე იყო ნ. დურნოვი, იგი თავის წერილებში ამხელდა რუსი ეგზარქოსების ურწმუნოებასა და მძარცველურ პოლიტიკას საქართველოში[9].

სლავოფილებმა პეტერბურგის პრესში დაბეჭდეს წერილები, დაგმეს თბილისში ქართველი სამღვდელოების მიმართ ჩადენილი ბარბაროსული მოქმედება. ქართველი საზოგადოების მოწინავე ნაწილი ილია ჭავჭავაძის მეთაურებით მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვს ეახლა და ოფიციალურ დონეზე მოსთხოვა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხის განხილვა. მეფის მთავრობა იძულებული შეიქმნა ფორმალურად მაინც დაენიშნა პეტერბურგში სპეციალური სხდომა, სადაც უნდა განხილულიყო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხი.
ეპისკოპოსმა კირიონმა სხდომაზე წაიკითხა ორი მოხსენება:

1) რა აიძულებს ქართველებს იმეცადინონ თავისი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენაზე,

2) ეროვნული პრინციპი ეკლესიაში.

კირიონი ასაბუთებდა რომ ეკლესიური მონობა ყველა მონობაზე უარესაო. ფორმალურეად დანიშნულმა კომისიამ, სადაც უმრავლესობას წარმოადგენდნენ დეკანოზ ვოსტორგოვის მიმდევრები, უარყვეს ქართველი სამღვდელოების სამართლიანი მოთხოვნები, და ამის შემდეგ დაიწყო კირიონის დევნა-შევიწროვება. მიუხედავად სამშობლოდან მოშორებისა ეპისკოპოსი კირიონი საქართველოს მაჯისცემას განიცდიდა ყველგან, სადაც არ უნდა ყოფილიყო შორეულ კოვნოსა თუ სანაქსარის უდაბნოში.

1907 წელს ქართველი საზოგადოების ინიციატივით დაარსდა საქართველოს საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოება, რომელსაც შემოწირული სახსრებით უნდა ეარსება. ეპისკოპოსი კირიონი სიხარულით ატყობინებდა საზოგადოების თავჯდომარეს ე. თაყაიშვილს თავის მზადყოფნას – დახმარებოდა როგორც ფინანსურად, ასევე მორალურად. ე. თაყაიშვილი იგონებდა: – “ეპისკოპოსმა კირიონმა ჯერ კიდევ ექსორიაში ყოფნის დროს შემოსწირა საზოგადოებას თავისი მდიდარი ბიბლიოთეკა ხელნაწერებისა და ნაბეჭდი წიგნებისა, მრავალი საარქეოლოგო ნივთი, ალბომები, სურათები და დიდი ნუმიზმატური კოლექცია. წელიწადი არ გავიდოდა ისე რომ რაიმე ნივთი, ხელნაწერი თუ ფული არ გამოეგზავნა ახალი საზოგადოებისათვის”[10].

საისტორიო-საეთნოგრფო საზოგადოების სახელით ე. თაყაიშვილის რედაქციით დაიბეჭდა ძველი საქართველოს შესახებ სამი წიგნი, რომელშიც არის კირიონის მიერ შედგენილი ქართული სალექსიკონო მასალა განმარტებითურთ. მანვე “ქართული ლექსიკონის გამოსაცემად განყოფილებას გადასცა ასი მანეთი”. 1913 წელს 2 ივლისის წლიური კრების №74 ოქმი გვაუწყებს – “საბჭოს წინადადების თანახმად კრებამ ერთხმად აირჩია ყოვლად სამღვდელო ეპისკოპოსი კირიონი საზოგადოების საპატიო წევრად. მან საისტორიო საზოგადოებას შესწირა ვეფხისტყაოსნის უცნობი ხელნაწერი, კორიდეთის ოთხთავი, პავლენის ერთი ძველი რედაქცია და სხვა მრავალი საინტერესო საბუთები”[11].
მისი უწმინდესობა და უნეტარესობა კირიონ II კათალიკოზად კურთხევამდე, 1917 წ.

მისი უწმინდესობა და უნეტარესობა კირიონ II კათალიკოზად კურთხევამდე, 1917 წ.

თითქმის შეუსწავლელია კირიონის ღვაწლი ქართული საისტორიო წყაროების, ისტორიოგრაფიის კვლევის საქმეში. XIX საუკუნის 80-90-იან წლებში თერგდალეულთა მსგავსად ის ქართულ პერიოდულ პრესაში აქვეყნებდა მეცნიერულ-პოპულარულ წერილებს საქართველოს ისტორიაზე, ქართულ ხუროთმოძღვრებაზე, ეკლესიის ისტორიის და ღვთისმეტყველების საკითხებზე. მას ეკუთვნის წიგნად გამოცემული ორმოცზე მეტი მონოგრაფია.

1910 წელს გამოვიდა მისი პოლემიკური ნაშრომი “ივერიის კულტურული როლი რუსეთის ისტორიაში”. დღეს შეიძლება ამ სქელტანიანი ნაშრომის ზოგიერტი დებულება საკამათო იყოს, მაგრამ მისი გაცნობისას არ შეიძლება მოწიწებით არ განიმსჭვალო მისი ავტორისადმი. კირიონის ამ ნაშრომს ყურადღებით გაეცნო რუსული მატიანეების ცნობილი მკვლევარი აკადემიკოსი ალ. შახმატოვი.

ცალკე აღნიშვნის ღირსია კირიონის ღვაწლი შიდა ქართლში მცხოვრები ოსების კულტურის, ხალხური სიტყვიერების, ეთნოგრაფიის შესწავლის საქმეში. მან შეკრიბა და ჟურნალ “მწყემსში” გამოაქვეყნა ოსური ლეგენდები[12]. მანვე ოსური წირვა-ლოცვის შემოღების აუცილებლობის საკითხიც დასვა[13].

ეპისკოპოსმა კირიონმა კრიტიკულად განიხილა მ. თამარაშვილის ცნობილი წიგნი “ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის” და გამოთქვა საგულისხმო მოსაზრებანი, მაგრამ მ. თამარაშვილს ოდნავაც არ სწყენია კირიონის შენიშვნები; პირიქით 1911 წელს დაბეჭდა თავისი ახალი წიგნი საქართველოს ეკლესიის ისტორია (ფრანგულ ენაზე) და მასში ვრცლად საუბრობს ეპისკოპოს კირიონის ღვაწლზე ქართული ეკლესიის ისტორიაში.

რუსეთის მთავრობისაგან კირიონის დევნა-შევიწროვება ქართველი საზოგადოების აღშფოთებას იწვევდა. აკაკი წერეთელი გულისტკივილით შენიშნავდა რომ იმპერატორთანაც მივიდოდა კირიონის განთავისუფლების მოთხოვნით, მაგრამ მეფის რუსეთის მთავრობა კირიონის განთავისუფლებას არ აპირებდა. პირიქით აძლიერებდა ცილისწამებას მის მისამართით. 1908 წლის 28 მაისს თბილისში მოკლეს ეგზარხოსი ნიკონი და მისი მკვლელობა კირიონს დააბრალეს. ამგვარმა ცილისწამებამ, როგორც საქართველო, ისე რუსეთის საზოგადოების დემოკრატიული ნაწილი აღაშფოთა. როდესაც ამ ცილისწამების შესახებ პრესის წარმომადგენელნი ევ. გეგეჭკორს (მაშინდელი სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატი) შეეკითხნენ, მან უპასუხა:ეს ველური და შეუსაბამო ბრალდებაა. ბრწყინვალე პიროვნება ეპისკოპოსის კირიონისა მის მტერთ მოსვენებას არ აძლევს, მის სახელს რომ ჩირქი მოსცხონ, საშუალებას არ ზოგავენ[14]. კირიონის დევნის ამბავი რუსეთიდან უცხოეთში გაიტანა ოლივერ უორდროპმა, რომელსაც 1909 წლის 2 აპრილს წერილი გაუგზავნა ალ. ცაგარელმა: “კირიონი გაგზავნეს ხარკოვიდან ერთ მონასტერში – ტამბოვის გუბერნიაში საცხოვრებლად, ცოტა ავად არის მაგრამ მოსკოვში საავადმყოფოში არ დაარჩინეს, ძალათ წაიყვანა პოლიციამ რკინიგზით მონასტერში”[15]. ევროპაში კირიონის დაცვის საზოგადოებაც შექმნეს, რომელმაც დაიწყო ხელმოწერების შეგროვება კირიონის განთავისუფლების მოთხოვნით. ბელგიიდან ადამიანის უფლებების დაცვის თავჯდომარემ ჟორჟ ლორანმა ბრიუსელიდან 1909 წლის 20 მარტს ყოფილ სახელმწიფო სათათბიროს თავჯდომარეს ხომიაკოვს სთხოვა დაეცვა ეპისკოპოსი კირიონი დევნა-შევიწროებისაგან. მიუხედავათ იმისა, რომ ასეთ მძიმე პირობებში უხდებოდა ცხოვრება, მომავლის რწმენა არ დაუკარგავს. ი. ჩიჯავაძისადმი გაგზავნილწერილში წერდა: “ჩემი აქ ყოფნა ხომ მეტად მძიმეა, მაგრამ მით უფრო დამიმძიმდება, როდესაც გულსაკლავი და არასანუგეშო ამბები მომივა სამშობლოდან… მომავალი ჩვენს ხელშია, კეთილსინდისიერი შრომაა მისი დამაგვირგვინებელი… წინ ფიანდაზის მაგივრად, მართალია, ეკლიანი გზა გვიდევს, მაგრამ ვარდი უეკლოდ ვის მოუკრეფია, სიყვარულით უნდა ავიტანოთ ტანჯვა, ვინაიდან ტანჯვა სიყვრულის ნაყოფია, ძალა ტანჯვაშია”[16].

რუსეთის მთავრობამ 1915 წელს შეწყვიტა კირიონის დევნა-შევიწროვება. იგი დანიშნეს პოლოცკისა და ვიტებსკის ეპისკოპოსად, მაგრამ, სამშობლოში ჩამოსვლის ნება არ დართეს. კირიონმა ძლიერ განიცადა ვაჟა-ფშაველას გარდაცვალება. იგი მეგობრობდა დიდ პოეტთან; ერთ წერილში იტყობინებოდა – ვაჟას წერილი კოპალაზე მაშინ მივიღე, როდესაც წიგნის კორექტურა გაგზავნილი მქონდაო – კირიონი იყო უდიდესი ქველმოქმედი – მისი მატერიალური დახმარებით რუსეთისა და საზღვარგარეთის უმაღლეს სასწავლებლებში განათლება მიიღო 300-მდე ქართველმა ახალგაზრდამ. აკადემიკოსი კორნელი კეკელიძე იგონებდა თბილისის სასულიერო სემინარიიდან რეკომენდაციითა და ფულადი დახმარებით როგორ გაგზავნა იგი ეპისკოპოსმა კირიონმა კიევის სასულიერო აკადემიაში სწავლის გასაგრძელებლად. “ძველად ებრაელებს – წერდა კ.კეკელიძე კირიონს 1905 წელს – ჩვეულებად ჰქონდათ, ყოველნაირ ახალს ანუ პირველ ნაყოფს მადლობის ნიშნად სწირავდნენ ხოლმე ამ ნაყოფის მომცემელ ღმერთს. ამისდა მიხედვით, ნება მიბოძეთ, მეც უმორჩილესად გიძღვნათ პირველი ნიმუში იმ შრომისა, რომელსაც მე ხელი მივყავი თქვენი შთაგონებითა და რჩევით”[17]. კირიონს განზრახული ჰქონდა თავის მშობლიური სოფ. ქვემო ნიქოზისათვის ბიბლიოთეკისა და სკოლის აშენება. შეასრულა კიდეც თავისი სურვილი. ბიბლიოთეკას გადასცა ძვირფასი წიგნები. კირიონს მეცნიერული მიმოწერა ჰქონდა აკად. ნ. მართან, პროფ. ალ. ცაგარელთან, ალ. შახმატოვთან, ლ. დიმიტრიევთან, ივ. სოკოლოვთან. გ. ბერგმანთან , ა. პაკმიერთან, ივ. ჯავახიშვილთან, მ. ჯანაშვილთან, მ. თამარაშვილთან.
მისი უწმინდესობა და უნეტარესობა კირიონ II

მისი უწმინდესობა და უნეტარესობა კირიონ II

კირიონის მოღვაწეობის დევიზი იყო მამულისათვის სამსახური. – “მამულიშვილის გვირგვინი სამშობლოს სამსხვერპლოზე ჰკიდია ” — წერდა იგი. მან ჯერ კიდევ XIX საუკუის 90-იან წლებში, როცა ქართული ენა ოფიციალური ხელისუფლებისაგან დევნილი იყო გრ. ყიფშიძესთან ერთად ქართული სიტყვიერების ისტორია შეადგინა. “ჩვენი მუშაობა –წერდა იგი – დამოკიდებულია იმაზე თუ რა დარი დაუდგება საზოგადოდ ქართულ ენას ჩვენს საშუალო სკოლაში და კერძოდ, ამ სახელმძღვანელოს; საჭიროა რაც შეიძლება მეტი ადგილი დაეთმოს ქართულს, არა მარტო პირველ დასაწყის სკოლებში, არამედ საშუალოსა და უმაღლესშიც. საჭიროა სკოლამ მტკიცე ეროვნული ხასიათი მიიღოს და სწავლა საგნებისა ქართულად წარმოებდეს. ხოლო ეს მაშინ მოხდება, როცა მთლიანად საქართველოს ცხოვრება ეროვნულ საფუძველზე მოეწყობა. და ქართული ენა უაღრესად საჭირო შეიქმნება ყოველ დაწესებულებაში.”

საქართველოს ეროვნულ საფუძველზე მოსაწყობად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საქართველოს უძველესი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას. ამ საქმის სულისჩამდგმელი იყო ეპისკოპოსი კირიონი. 1917 წლის თებერვლის რევოლუციით ისარგებლა ქართველმა სამღვდელოებამ და საგანგებო საეკლესიო კრებაზე მიიღო გადაწყვეტილება:

1) ამიერიდან, 12 მარტიდან გრძელდება საქართველოს ავტოკეფალია,

2) დროებით კათალიკოზის ამორჩევამდე ეკლესიის გამგედ დაინიშნა გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე;

3) საქართველოს ეკლესიის მმართველობა ევალება აღმასრულებელ კომიტეტს, რომელშიც შედიან როგორც საერო, ისე სასულიერო პირები.

12 მარტის კრების ინიციატორი და წარმმართველი ქუთათელი ეპისკოპოსი ანტონ გიორგაძე, რომელიც კირიონის ტრაგიკული სიკვდილის შემდეგ, როგორც მისი ერთგული და გამორჩეული პიროვნება გაურკვეველ ვითარებაში დაიღუპა; დროებითი მთავრობის სპეციალური წარმომადგენელი პროფესორი ვლადიმერ ბენეშევიჩი, რომელიც თბილისში ჩამოვიდა, ქართველ სამღვდელოებას ეროვნულ ავტოკეფალიის ცნობას ჰპირდებოდა, რაც 1917 წლის 29 მარტს საეკლესიო კრებამ უარყო. საქართველოს ეკლესია უნდა გახდეს ტერიტორიული ავტოკეფალიის მატარებელი ეკლესია - დასძენდა კრება. ტერიტორიული ავტოკეფალიის დროს საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შევიდოდა ყველა მართლმადიდებელი ეკლესია, რომელიც საქართველოს ტერიტორიაზე იყო. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის ბრძოლაში აქტიურ მონაქილეობას იღებდნენ საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიულ პარტიის წევრები. როცა საქართველოს ეგზარხოსყოფილი პლატონი გაჯიუტდა და არ თმობდა საკათალიკოზო რეზიდენციას, ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის წევრები პირველნი შევიდნენ ეგზარხოსის სასახლეში, გამოაძევეს პლატონი და დააბინავეს საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობა მიტროპოლიტ ლეონიდის მეთაურობით. მოვლენები ისე სწრაფად ვითარდებოდა, რომ ეპისკოპოსი კირიონი, რომელიც ჯერ კიდევ რუსეთში იმყოფებოდა თითქოს აღარავის ახსოვდა, მაგრამ ქართველ მორწმუნეთა ჯგუფმა ჩიტო კაპანაძის ხელმძღვანელობით დელეგაცია გაგზავნა მასთან, რათა ნაამაგარი მამულიშვილი, ვინც ყველაზე მეტი გააკეთა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღსადგენად და ამიტომაც განიცადა ამდენი დევნა-შევიწროვება, დაბრუნებულიყო საქართველოში და მონაწილეობა მიეღო სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქის არჩევნებში. “კირიონმა ყურდღებისათვის მადლობა გადაიხადა, მაგრამ მან მტკიცე უარი შემოთვალა. ქართული საზოგადოების დაჟინებული მოთხოვნით 1917 წლის ზაფხულში ეპისკოპოსი კირიონი სამშობლოსაკენ გამოემგზავრა. სამშობლოსაკენ მომავალ ბრწყინვალე მღვდელმთავარსა და მეცნიერს არაგვის ხეობაში შეეგება ასოცამდე ცხენოსანი გიგო ყარანგოზიშვილის ხელმძღვანელობით. იგი დიდი პატივით მიაცილეს დედაქალაქამდე, თბილისში კი ბრწყინვალე შეხვედრა მოაწყვეს. მაგრამ კირიონის სამშობლოში დაბრუნება ბევრს მაინც არ გახარებიათ. კირიონი ჩამოსვლისთანავე აქტიურად ჩაება სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრების მოსამზადებელ სამუშაოებში.

1917 წლის 9 სექტემბერს თბილისში გაიხსნა სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრება, როგორც გაზეთი “საქართველო” იუწყებოდა. კრებას თავჯდომარეობდნენ გიორგი ჟურული. თრიფონ ჯაფარიძე, სპირიდონ კედია. კრებამ განიხილა საქართველოს ავტოკეფალური ეკლესიის ეპარქიების, საკათალიკოზო საბჭოს შექმნის საკითხები. მსჯელობის საგანი იყო საქართველოს ეკლესიის მღვდელმთავართა საკითხიც. სახელდობრ, საჭირო იყო თუ არა მიტროპოლიტის პატივის არსებობა ქართულ ეკლესიაში. ხმათა უმეტესობით ეს საკითხი დადებითად გადაწყდა. შეიქმნა საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქის არჩევნების ხმის დამთვლელი კომისია დეკანოზ ნიკიტა თალაკვაძის თავჯდომარეობით. 17 სექტემბერს დაინიშნა კათოლიკოზ-პატრიარქის არჩევნები. კენჭისყრაზე დაშვებული იქნა ორი კანდიდატი მიტროპოლიტი ლეონიდე და ეპისკოპოზი კირიონი. სრულიად საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქის არჩევნები ჩატარდა სიონის ტაძარში. არჩევნებში მონაწილეობდა 448 კაცი. როგორც გაზეთი “სვეტიცხოველი” იტყობინებოდა სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქად კრების მიერ არჩეულ და დამტკიცებულ იქნა ეპისკოპოსი კირიონი[18].საეკლესიო კრების შედეგები სრულიად კანონზომიერი იყო, მაგრამ საქართველოში რა გამოლევდა ინტრიგებისა და გულფიცხობის მოსურნე ადამიანებს. მართალია საეკლესიო კრებამ სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქად უწმინდესი და უნეტარესი კირიონ II აირჩია, მაგრამ არ გააუქმა ტფილელი მიტროპოლიტის თანამდებობა. XIX საუკუნის ისტორიიდან ცნობილია, თუ როგორ გამიყენა რუსეთის მთავრობამ ტფილელი მიტროპოლიტ არსენსა და კათოლიკოზ ანტონ II შორის არსებული უთანხმოება საქართველოს ეკლესიის შიგნით არეულობისა და შფოთის გასაძლიერებლად, რაც ანტონ II-ის რუსეთში გაწვევით და საქართველოს ავტოკეფალიის გაუქმებით დამთავრდა. 1917 წლის 12 მარტს ტფილელი მიტროპოლიტის თანამდებობის შემოღება იმით იყო გამართლებული, რომ რუსეთის მთავრობის მიერ დანიშნული ეგზარქოსი პლატონი საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადების შემდეგ თავის თავს ტფილელ მიტროპოლიტს უწოდებდა. გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე ამიერიდან, როცა ტფილელი მიტროპოლიტი იქნებოდა ეგზარქოს პლატონის პოზიციები შესუსტდებოდა. მაგრამ სრულიას საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქი კირიონ II არჩევის შემდეგ მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსობამაც მისი უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ეს ასე არ მოხდა და ტფილელ მიტროპოლიტად დარჩა ლეონიდე. უწმინდეს კირიონ II-ს სიონში წირვის უფლებაც არ ჰქონდა. იქ ტფილელი მიტროპოლიტი ლეონიდე სწირავდა. კირიონი ანჩისხატში სწირავდა. დაიწყო ინტრიგები, რასაც თავის მხრივ აღვივებდნენ რუსი ეგზარქოსების ჯაშუშები, რომელთაც გულზე არ ეხატებოდათ საქართველოს მართლამდიდებელი ეკლესიის ეროვნული მიმართულების კათოლიკოზ-პატრიარქი უწმინდესი და უნეტარესი კირიონ II. ცნობილი მწერალი და მოღვაწე იოსებ იმედაშვილი იგონებს — “ერთ სხდომაზე წამოიჭრა საკითხი კათოლიკოზის პირადი მდივნისა და საკათალიკოსო საქმეთა მმართველის ასარჩევად. კორნელი კეკელიძემ და კალისტრატე ცინტაძემ კანდიდატად წამოაყენეს დავით დავიდოვი, დავითაშვილი. ამის ხსენებაზე კირიონი საშინლად ცუდად შეიქმნა, აინთო, მაგრამ თავი შეიმაგრა… თქვენ თუ საქართველოს საკათალიკოსო საბჭოს საქმეთა მმართველად დავიდოვს აირჩევთ, მე კათალიკოზის ხარისხს ავიყრიო[19]. ეს დავიდოვი იყო ეგზარხოსების ჯაშუში და ყოველივე ეროვნულის მტერი. იგი არ აირჩიეს, მაგრამ მომხდარი ინციდენტი ფრიად დამაფიქრებელი იყო. ამ დავიდოვმა არაერთხელ სცადა კირიონ II-სთან შესვლა და მისი ფიზიკური მოსპობა. ჰოი, ქართველი ხალხის გულგრილობავ! პიროვნება, რომელმაც მთელი ცხოვრება ქართველი ხალხის სამსახურს შესწირა, რომელიც საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქად აირჩიეს, ვიღაც ნაძირალა დავიდოვ-დავითაშვილის შეურაცხყოფის ღირსი გამხდარიყო. ქართველმა საზოგადოებრიობამ ასევე გულგრილად ჩაიკითხა სასულიერო ჟურნალ “ახალ სიტყვაში”, რომელიც ქრისტეფორე ციცქიშვილის რედაქტორობით გამოდიოდა, საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქის წინააღმდეგ ანონიმ ავტორთა სახელით მიმართული ცილისმწამებლური პასკვილები. მიუხედავათ ასეთი საარაკო მტრობისა, კათოლიკოზ-პატრიარქმა კირიონ II შექმნა ძლიერი საკათალიკოზო საბჭო, რომელშიც სასულიერო პირებთან ერთად საერონიც შედიოდნენ. ქართველმა ხალხმა განსაკუთრებული ზეიმით

[A.V.M]

ამბროსი (კათოლიკოს-პატრიარქი)
------------------------------------
1885 დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია. 1887-1896 მღვდლად იყო სოჭში, შემდეგ სოხუმში. იყო აგრეთვე სოხუმის, ახალი ათონისა და ლიხის საეკლესიო-სამრევლო სკოლების ზედამხედველი და ქართული ენის მასწავლებელი. ებრძოდა ცარიზმის რუსიფიკატორულ და შოვინისტურ პოლიტიკას აფხაზეთში. გამოდიოდა პრესაში შავრაზმელი გოლუბცოვისა და ეპისკოპოს არსენის (იზოტოვი) წინააღმდეგ, რომლების აფხაზებს ქართველების სიძულვილს უნერგავდნენ და დევნიდნენ ქართულ ენას. 1897 ამბროსი ყაზანის სასულიერო აკადემიაში შევიდა. 1900 წელს ბერად აღიკვეცა. აკადემია დაასრულა 1901 წელს.
სასულიერო, სამეცნიერო და საზოგადოებრივი მოღვაწეობა [რედაქტირება]

1901 დაინიშნა ჭელიშის მონასტრის არქიმანდრიტად. 1904 გადაიყვანეს თბილისში სინოდური კანტორის წევრად და ფერისცვალების მონასტრის წინამძღვრად. რუსეთის პირველი რევოლუციის დროს ამბროსი იბრძოდა ქართული მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის (დამოუკიდებლობის) აღდგენისათვის, რის გამოც 1905 რუსეთში გადაასახლეს. 1908 ახალი ბრალდება წაუყენეს, თითქოს ეგზარქოს ნიკონის მკვლელობაში მიეღოს მონაწილეობა. 1910 გაამართლეს, მაგრამ სამშობლოში დაბრუნების უფლება არ მისცეს. საქართველოში ის მხოლოდ 1917 აგვისტოში ჩამოვიდა. იყო ჯერ ჭყონდიდის, შემდეგ აფხაზეთისა და სოხუმის მიტროპოლიტი, 1921 სექტემბრიდან კი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი.

ამბროსი იკვლევდა ქართულ ისტორიულ ძეგლებს. პეტერბურგის "უწყებებში" და ქართულ პერიოდულ პრესაში "ამბერი"-ს ფსევდონიმით აქვეყნებდა წერილებს საქართველოს პოლიტიკური, კულტურული და საეკლესიო წარსულის და მიმდინარე ვითარების შესახებ; საყურადღებოა მისი "მოგზაურობა რაჭა-ლეჩხუმში", რომელიც დაიბეჭდა ჟურნალებში "განთიადი" და "ცხოვრება" (1915-1917). აღმოაჩინა "მოქცევაჲ ქართლისაჲს" ჭელიშური ვარიანტი, რომლის შესახებ მოხსენება წაიკითხა საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოების სხდომაზე. იგი არჩეული იყო ამ საზოგადოების საპატიო წევრად. აქტიურად მონაწილეობდა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების მუშაობაში.

საქართველოს სახელმწიფოებრივი წყობის საკითხში ამბროსი მხარს უჭერდა სახელმწიფოებრივ დამოუკიდებლობას და ბოლშევიკური რუსეთის მიერ ქვეყნის დაპყრობის შემდეგ, 1921 წლიდან, აქტიურად იყო ჩაბმული ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაში. 1922 წლის 7 თებერვალს მან თავისი ცნობილი მიმართვა გაუგზავნა გენუის მსოფლიო სამშვიდობო კონფერენციას. იგი მოითხოვდა საქართველოს შელახული, კანონიერი უფლებების აღდგენას. ამ მიმართვამ, რომელიც ითარგმნა და გამოქვეყნდა რამდენიმე ენაზე, ფართო გამოხმაურება ჰპოვა. "... 1) დაუყოვნებლივ გაყვანილ იქნეს საქართველოს საზღვრებიდან რუსეთის საოკუპაციო ჯარი და უზრუნველყოფილ იქნეს მისი მიწა-წყალი უცხოელთა თარეშისა და მძლავრობა-მიტაცებისაგან; 2) საშუალება მიეცეს ქართველ ერს თვითონ, სხვათა ძალდაუტანებლივ და უკარნახოდ, მოაწყოს თავისი თავი ისე, როგორც ეს მას უნდა, შეიმუშავოს ისეთი ფორმები სოციალ-პოლიტიკური ცხოვრებისა, როგორიც მის ფსიქიკას, სულისკვეთებას, ზნე-ჩვეულებასა და ეროვნულ კულტურას შეესაბამება. სრული იმედი მაქვს, რომ მაღალპატივცემული კონფერენცია, რომელსაც მიზნად დაუსახავს გაარკვიოს უდიდესი პრობლემები კაცობრიობის ცხოვრებისა და დაამყაროს ქვეყანაზე სამართლიანობა და თავისუფლება, არ უგულვებელყოფს პატარა საქართველოს ელემენტარულ მოთხოვნილებას, დღეს ჩემი პირით წარმოთქმულს და დაიხსნის მას ძალმომრეობისა და სამარცხვინო მონობის კლანჭებიდან"-ო, აღნიშნავდა სრულიად საქართველოს სულიერი წინამძღოლი თავის მიმართვაში. 1922 წელსვე ამბროსი დაპატიმრებულ იქნა ე. წ. "ჩეკა"-ს მიერ და 1924 წლის დამლევამდე იმყოფებოდა მეტეხის ციხეში. მას ეკუთვნის პატიმრობის დროს წარმოთქმული ცნობილი სიტყვები: "ჩემი სული ღმერთს ეკუთვნის, ჩემი გული სამშობლოს, ჩემი გვამი კი თქვენთვის დამითმია, მტარვალებო!"

ამბროსი განისვენებს თბილისში, სიონის საკათედრო ტაძარში. ქართული მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის მიერ იგი შერაცხულია წმინდანად.

[A.V.M]

მისი უწმიდესობა და უნეტარესობა ქრისტეფორე III (ერისკაცობაში ქრისტეფორე მურმანის ძე ციცქიშვილი) (დ. 27 მარტი, 1873, ვერტყვიჭალა, ხარაგაულის რაიონი — გ. 10 იანვარი, 1932, თბილისი), ქართველი სასულიერო და საზოგადო მოღვაწე, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი 1927-1932 წლებში.


1895 წელს დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია. 1895-1922 მღვდლად იყო ჯერ იმიერკასპიის ოლქში, შემდეგ საქართველოს სოფლებში - ხიდისთავში, იტრიაში, ნაბახტევში, თბილისის ვერის წმ. ნიკოლოზის ეკლესიაში. იყო სოფ. იტრიის ორკლასიანი სკოლის გამგე და საღვთო სჯულის მასწავლებელი (1898-1905), გორის მაზრის სამრევლო სკოლების მეთვალყურე (1904-1905), თბილისის მეხუთე გიმნაზიის საღვთო სჯულის მასწავლებელი (1905-1918), იქვე ქართული ენის მასწავლებელი (1918-1921). 1905 თბილისში თავმჯდომარეობდა არალეგალურ კრებას, რომელმაც შეიმუშავა მოთხოვნა ქართული მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შესახებ. იყო ურბნისის ეპარქიის მღვდელმთავარი (1921); ეპისკოპოსი (1922-იდან); აფხაზეთის მიტროპოლიტი (1925-1927). გამოქვეყნებული აქვს ისტორიული და ლიტერატურული ხასიათის მნიშვნელოვანი გამოკვლევები და წერილები. დაკრძალულია თბილისში, სიონის საკათედრო ტაძარში.

ლიტერატურა:

ციცქიშვილი გ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 10, გვ. 554, თბ., 1986 წელი.
საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქები, რ. მეტრეველის რედაქციით, "ნეკერი", თბ., 2000

[A.V.M]

ეფრემ II (ერისკაცობაში გრიგოლ შიოს ძე სიდამონიძე) (დ. 19 ოქტომბერი, 1896 ― გ. 7 აპრილი, 1972) — ქართველი სასულიერო და საზოგადო მოღვაწე, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი 1960-1972 წლებში.

1918 წელს დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია, 1925 წელს - თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების ფაკულტეტის სიტყვიერების განყოფილება. 1922 წელს აღიკვეცა ბერად. 1927 წლიდან იყო ნიკორწმინდის ეპისკოპოსი. 1944-იდან ეკავა ქუთაის-გაენათის კათედრა. 1946-იდან მიტროპოლიტი. 1952-იდან განაგებდა ბათუმ-შემოქმედისა და ჭყონდიდის ეპარქიებს. 1960-იდან სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი.

იყო მსოფლიო საეკლესიო საბჭოს წევრი. მინიჭებული ჰქონდა ღვთისმეტყველების დოქტორის სამეცნიერო ხარისხი. მის კალამს ეკუთვნის ნაშრომები ქართული მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ისტორიის დარგში.

დაკრძალულია თბილისში, სიონის საკათედრო ტაძარში

[A.V.M]

ლეონიდე (ერისკაცობაში ლონგინოზ ოქროპირიძე) (დ. 1860 ― გ. 1921) — ქართველი სასულიერო და საზოგადო მოღვაწე, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი 1918-1921 წლებში.

1888 დაამთავრა კიევის სასულიერო აკადემია. 1888-1897 წლებში ეწეოდა მისიონერულ მოღვაწეობას. იგი იყო კავკასიაში მართლმადიდებლური ქრისტიანობის აღმდგენი საზოგადოების სკოლების ინსპექტორი, საქართველოს საეპარქიო სასწავლებელთა საბჭოს წევრი; ზედაზნის, ხირსის , იოანე ნათლისმცემლის მონასტერთა ზედამხედველი; ქართული ბიბლიის გამსწორებელი კომიტეტის თავმჯდომარე და საქართველოს იმერეთის სინოდის კანტორის წევრი. აქტიურად იბრძოდა ქართული მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის (დამოუკიდებლობის) აღსადგენად. 1918-იდან გორის, იმერეთისა და გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი, თბილისის მიტროპოლიტი. მას ეკუთვნის ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიის საკითხებზე შექმნილი არაერთი ნაშრომი.

[A.V.M]

მელქისედეკ I, საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი 1010-33 წლებში, საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის წმინდანი, ხსენების დღე ძველი სტილით 1 ოქტომბერი (14 ოქტომბერი). ბაგრატ III-ის ახლო ნათესავი. მის სახელს უკავშირდება საქართველოში პატრიარქობის დაწესება.

მელქისედეკ კათოლიკოს-პატრიარქი, საქართველოს სამოციქულო, ავტოკეფალურ ეკლესიას მესაჭეობდა მეფეების ბაგრატ III-ის, გიორგი I-ისა და ბაგრატ IV-ის დროს. წმინდანმა კათოლიკოსის ტახტი დაიკავა კათოლიკოს სვიმეონის გარდაცვალების შემდეგ. წმინდა მელქისედეკი არის საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის პირველი საჭეთმპყრობელი, რომელიც მოიხსენიება ტიტულით „საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი“.

„მატიანე ქართლისას“ მიხედვით წმინდა მელქისედექი იყო „დიდებულთა კაცთა შვილი“ აღზრდილი მეფე ბაგრატ II-ის მიერ. წმინდა მელქისედექმა მისი კათოლიკოსობის პერიოდში ააშენა და განამშვენიერა სვეტიცხოვლის ტაძარი, წმინდანი დახმარების სათხოვნელად „წარვიდა ბერძენთა მეფისა ბასილის წინაშე კონსტანტინეპოლედ“ და დიდძალი განძით სამშობლოში დაბრუნებულმა „იწყო შენებად გარეთითა ბჭითა და გარეშემოთა სტოითა მოქმნითა და ზედაბერვითა, და ყოველი განასრულა“. გარდა ამისა კათოლიკოსმა შეამკო სვეტიცხოველი „ყოვლითა სამკაულობითა, ოქროთი და ვერცხლითა, თუალითა და მარგალიტითა“. ზრუნავდა მცხეთის კათედრალის საპატრიარქოს გადიდება-გამშვენიერებასა და გამდიდრებისათვის.

მელქისედეკი რამდენიმეჯერ ეწვია კონსტანტინოპოლს, ბიზანტიის იმპერიის იმპერატორების კარს და როგორც ისტორიკოსები ვარაუდობდნენ, ამ ვიზიტების დროს მოხდა აღმოსავლეთის პატრიარქების მიერ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის მამამთავრისათვის კათოლიკოს-პატრიარქის ტიტულის დამტკიცება.

შემონახულია წმინდა მელქისედეკის მიერ შედგენილი ანდერძი – „აღწერილი მცხეთის საყდრისადმი“, სადაც ჩამოთვლილია იმ ნივთების, ეკლესია-მონასტრებისა და სოფლების სრული სია, რომელიც კათოლიკოს-პატრიარქმა შეწირა მცხეთის სვეტიცხოველს. სწორედ ამ ანდერძშია მოხსენიებული პირველად საქართველოს მამამთავარი კათოლიკოს-პატრიარქად და ამავე საბუთიდან ირკვევა, რომ მელქისედეკ I-მა სვეტიცხოველში გაიჩინა დასაკრძალი ადგილი – „სამხრეთით სადიაკვნოსა, წმიდათა მოწამეთა სამარტუილოსა შიგან შევქმენ საფლავი ჩემი და დავდგი საკურთხეველი და ამა საკურთხეველსა ზედა დავაყენე ჟამის მწირველად ცოდვილისა სულისა ჩემისათვის გაზრდილი ჩემი იოვანე“ (კათოლიკოს-პატრიარქი იოვანე V (ოქროპირი) გ. 1049).

შემონახულია მელქისედეკ I-ის მიერ დაახლოებით 1031/33 შედგენილი ანდერძი – „დაწერილი“ (XII ს. პირი), რომელიც საუკეთესო წყაროა XI საუკუნის საქართველოს ეკონომიკის, სოციალური, პოლიტიკური და კულტურული ისტორიის შესასწავლად. მელქისედეკ I იყო საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის პირველი საჭეთმპყრობელი, რომელიც ატარებდა ტიტულს „საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი“.

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი მელქისედეკ I გარდაიცვალა 1033 წელს. დასაფლავებულია სვეტიცხოვლის ტაძრის სამხრეთ ნაწილში, წმინდა ილია თეზბიტელის ეკვდერის შესასვლელთან. კანონიზაცია მოხდა 2002 წლის 17 ოქტომბერს.

[A.V.M]

მისი უწმიდესობა და უნეტარესობა დავით VI (ერისკაცობაში ხარიტონ ჯიბოს ძე დევდარიანი) (დ. 6 აპრილი, 1903, სოფ. მირონწმინდა, ხარაგაულის რაიონი — გ. 9 ნოემბერი, 1977, თბილისი) — სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი 1972-1977 წლებში.

1917 წელს დაამთავრა სოფელ სარგვეშის არასრული სასწავლებელი. 1918 წლის 1 აგვისტოს ქუთათელმა მიტროპოლიტმა ანტონმა (გიორგაძემ) დაადგინა მირონწმინდის წმინდა ნიკოლოზის სახელობის ეკლესიის მედავითნედ. 1927 წლის 26 თებერვალს საჩხერის წმინდა ნინოს სახელობის ტაძარში მარგველმა ეპისკოპოსმა ვარლაამმა (მახარაძე) დიაკვნად აკურთხა, ხოლო მეორე დღეს მღვდლად დაასხა ხელნი და სარგვეშის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესიის წინამძღვრად განამწესა. 1928 წელს გახდა ხარაგაულის ოლქის მთავარი ხუცესი. 1929-იდან მსახურობდა თბილისში, სიონის საკათედრო ტაძარში მედავითნედ, 1932-1945 წლებში - თბილისის ქვაშვეთის წმინდა გიორგის ეკლესიაში, 1945-1947 წლებში - კუკიის წმინდა ნინოს ეკლესიაში. 1956 წელს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა მელქისედეკ III-მ ბერად აღკვეცა და დავითი უწოდა. 27 აგვისტოს არქიმანდრიტის წოდება მიენიჭა, 28 აგვისტოს კი ეპისკოპოსად აკურთხეს (განაგებდა არგვეთისა და ურბნისის ეპარქიებს). 1959-1972 წლებში იყო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ქორეპისკოპოსი. 1972 წლის 1 ივლისს საქართველოს XII საეკლესიო კრებამ იგი კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩია. ინტრონიზაცია შედგა 2 ივლისს სვეტიცხოვლის ტაძარში. იყო სსრკ და საქართველოს მშვიდობის დაცვის კომიტეტების წევრი. დაკრძალულია თბილისში, სიონის საკათედრო ტაძარში

[A.V.M]

კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე (1932-1952 წწ.)
-----------------------------------------------------------
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე ცინცაძე ერთ-ერთი რჩეული მამამთავარია, რომელსაც საქართველოს ისტორიის ყველაზე ტრაგიკულ ხანას მოუხდა მღვდელმთავრობა, მაშინ, როცა ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლებისათვის ქრისტიანული სარწმუნოება, ეკლესია სრულიად მიუღებელი იყო. ამ დროს სასულიერო პირობა გმირობის ტოლფასი გახლდათ. ის დაუღალავად იბრძოდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღსადგენად.

კალისტრატე ცინცაძეკალისტრატე (ბიჭიკო) მიხეილის ძე ცინცაძე 1866 წლის 12 აპრილს ქუთაისის გუბერნიის სოფელ ტობანიერში, სასულიერო პირის ოჯახში დაიბადა. წერა-კითხვა ოჯახში შეასწავლეს. 1882 წელს ქუთაისის სასულიერო სემინარიის წარჩინებით დასრულების შემდეგ, ეპისკოპოს გაბრიელის რეკომენდაციით, თბილისის სასულიერო სემინარიაში ჩაირიცხა, სადაც მკაცრი რეჟიმი და ანტიქართული განწყობა სუფევდა. 1886 წლის 24 მაისს მისმა თანაკურსელმა იოსებ ლაღიაშვილმა სიცოცხლეს გამოასალმა რექტორი ჩუდეცკი, რაც რუსეთის რეაქციული პოლიტიკის წინააღმდეგ ბრძოლის დასაწყისი გახლდათ. საქართველოს ეგზარქოსმა პავლემ განსვენებული ჩუდეცკი რუსეთის სახელმწიფოებრივი და რელიგიური ინტერესებისათვის წამებულად წარმოაჩინა და თბილისის წმ. ალექსანდრე ნეველის სახ. ეკლესიაში ქართველი ერი საჯაროდ დაწყევლა: “ბოროტმოქმედის მსხვერპლი კი არ იმსახურებს გლოვას, არამედ ის გარემო, რომელმაც წარმოშვა ბოროტმოქმედი. დიახ, გლოვობენ მამები და დედები ჩვენი მხარისა, რომ ჩვენს წრეში არსებობენ ბავშვები ცხოველური მიდრეკილებების ამარა. მათ მიმართ არ იმოქმედა ოჯახის ლმობიერებამ, ვერ მოახდინა გავლენა სკოლის კეთილმა და თბილმა დამოკიდებულებამ. ისინი შეპყრობილნი არიან გარეშე, ცრუ და მავნე ზემოქმედებით; გლოვობენ იმის გამო, რომ უზნეო ადამიანებს შეუძლიათ გახდნენ ეკლესიის მსახურნიც კი. წყეულიმც იყოს ის ხალხი და ქვეყანა, რომელიც ასეთ ბოროტმოქმედთ შობს.” ეგზარქოს პავლეს ამ სიტყვებმა ქართველი საზოგადოება აღაშფოთა. დიმიტრი ყიფიანმა ეგზარქოსისადმი გაგზავნილ ღია წერილში მოითხოვა, ეგზარქოს პავლეს დაუყოვნებლივ დაეტოვებინა საქართველო. დიმიტრი ყიფიანი იმპერატორმა გაკიცხა, გადააყენა ქუთაისის თავადაზნაურთა წინამძროლობის თანამდებობიდან და სტავროპოლში გადაასახლა, სადაც იგი 1887 წელს სიცოცხლეს გამოასალმეს.

სემინარიელი კალისტრატე ცინცაძე ამ მოვლენების შუაგულში ტრიალებდა და სამშობლოს ინტერესების ბრძოლა მის სამოქმედო გეგმად იქცა. 1889-1892 წლებში კიევის სასულიერო აკადემიაში სწავლისას მან თავი გამოიჩინა, როგორც ნიჭიერმა სტუდენტმა. ის ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით დაბრუნდა საქართველოში, 1893 წლის 11 აპრილს აკურთხეს დიდუბის ეკლესიის დიაკვნად, 18 აპრილს – მღვდლად. ამ დროიდან საქართველოს პოლიტიკურ თუ საეკლესიო ცხოვრების სფეროში არ მომხდარა რაიმე მნიშვნელოვანი, რომელშიც კალისტრატე ცინცაძეს მონაწილეობა არ მიეღოს.
მამა კალისტრატე კარგად ხედავდა რუსი ეგზარქოსების ანტიქართული პოლიტიკის მიზნებსა და საქმიანობას (1898-1917წწ.), რამაც ხალხსა და მწყემსმთავრებს შორის სრული გაუცხოება გამოიწვია. უწმიდესის მოგონებებიდან ჩანს, რომ რუსეთის ხელისუფლების მიერ საქართველოში მოვლენილი ეგზარქოსები გამოირჩეოდნენ ანტიქართული სულისკვეთებით, რომელნიც ფეხქვეშ თელავდნენ ივერიის უძველესი სამოციქულო ეკლესიის კანონიერ უფლებებს, აბუჩად იგდებდნენ ქართველ ხალხს და დაჟინებით ცდილობდნენ მათ გარუსებას, მაგრამ ამას ვერ ახერხებდნენ. კალისტრატე ცინცაძე მიიჩნევდა, რომ აუცილებელი იყო საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას დაბრუნებოდა რუსეთის საერო ხელისუფლების მიერ უკანონოდ წართმეული ავტოკეფალია.

1917 წლის თებერვალში რუსეთის იმპერიაში მომხდარი დიდი ცვლილების შემდეგ (25 თებერვალს იმპერატორი ნიკოლოზ II ტახტიდან გადადგა), 1917 წლის 12 (25) მარტს ქართველმა სამღვდელოებამ სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში საზეიმოდ გამოაცხადეს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა. დეკანოზი კალისტრატე ჯერ საქართველოს ეკლესიის დროებით მმართველობაში აირჩიეს, ხოლო 17 სექტემბერს – საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მმართველობის უმაღლეს ორგანოში – საკათალიკოსო საბჭოში. იგი მონაწილეობდა ყველა იმ მოლაპარაკებაში, რომელიც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღიარების პრობლემებს ეხებოდა. 1923 წლის იანვარში დეკანოზი კალისტრატე საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს წევრებთან ერთად ანტისაბჭოთა საქმიანობის ბრალდებით დააპატიმრეს. ციხეში საკათალიკოსო საბჭოს წევრებს საკვებსაც არ აძლევდნენ, ექიმებს არ უშვებდნენ დაუძლურებულ ავადმყოფებთან. საბჭოთა ხელისუფლებას სურდა, მორალურად გაეტეხა ისინი. მან მეტეხის ციხეში 3 წელი გაატარა.

1925 წლის 31 ოქტომებრს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარიქის ამბროსის ლოცვა-კურთხევით, დეკანოზი კალისტრატე აიყვანეს ნინოწმინდელი ეპისკოპოსის ხარისხში.

უწმიდესმა ამბროსიმ ამ სიტყვებით მიმართა მას: “დღეს შენ მიიღე უმაღლესი ღირსება და ხარისხი, გუშინ კი მიეცი ღმერთს აღთქმა, რომ იშრომო და იმოღვაწეო ამ ხარისხში თავგანწირულად, მოგილოცავ ამ ხარისხს და გისურვებ, ზიდო იგი აღთქმისებრ ღირსეულად, მოგეტანოს ჩვენი დედაეკლესიისათვის ის სარგებლობა, რომელსაც ის მოელის შენგან. ამის გარანტია გვაქვს ჩვენ წარსულს შენ საქმიანობაში. შენი მოღვაწეობა დაიწყო ჩვენი ეკლესიის მონობის დროს, მაშინ, როდესაც იმის ბედ-იღბალს განაგებდნენ რუსეთის სინოდი და მისგან დაყენებულნი, ქართული ენის არმცოდნე ეგზარქოსები. შენ იმ მონობის დროს ემსახურებოდი ეკლესიურ ავტოკეფალური უფლებების აღდგენას, წერდი ავტოკეფალიის შესახებ წერილებსა და წიგნებს. მივაღწიეთ ეკლესიის თავისუფლებას… ამ დღიდან შენი შრომა და ღვაწლი ეკლესიის საკეთილდღეოდ ყველამ კარგად იცის…

დღიდან საქართველოს საკათალიკოსო საბჭოს დაარსებისა შენ იყავი მისი მუდმივი, სამივე კრების მიერ არჩეული წევრი და უმთავრესი პასუხისმგებელი მუშაკი, რისთვისაც ბევრი დაუმსახურებული უსიამოვნებანიც განგიცდია. ბოლო ხანებში, როცა ჩემი ჯანმრთელობა შეირყა იმდენად, რომ ინტენსიური მუშაობა არ შემეძლო, იძულებული შევიქენ, მომეძებნა საიმედო თანაშემწე, ჩემი ყურადღება შენ მიიპყარი, როგორც ეკლესიის ერთგულმა და მისთვის თავდადებულმა მუშაკმა, ხოლო თხოვნა, რომლითაც მოგმართე, იყო არაჩვეულებრივი, მიგეღო მღვდელმთავრის ხარისხი, უარგეყო ოჯახური სიამოვნება…

ბოლოს აღვნიშნავ იმას, რომ მშობელი ეკლესია თქვენ გაჯილდოებთ მიტროპოლიტის პატივით. აქ გმართებს კეთილგონიერება, თავმდაბლობა, განდიდების სურვილის უარყოფა. დიდია შენგან მიღებული ღირსება და პატივი, მაგრამ კიდევ უფრო დიდია ის იწროება, შრომა, ვაება და წყენა, რომელიც შენ მოგელის. აქ საჭიროა მოთმინებით ატანა ყველა იმისა, რაც ეკლესიის კეთილდღეობისათვის უსიამოვნება შეგხვდება ცხოვრებაში. რამდენად ამაღლდები, იმდენად უფრო მეტად უნდა დამდაბლდე, აქ არის ნამდვილი სულიერი სიმაღლე”.

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიაში ეს იყო უიშვიათესი შემთხვევა, როცა ახალნაკურთხი ეპისკოპოსი იმავე დღეს მიტროპოლიტის პატივში აჰყავდათ. მნიშვნელოვანი სიტყვა წარმოთქვა კალისტრატე ცინცაძემ: “თქვენ მოგეხსენებათ, რომ წესი მღვდელმთავრად განმზადებულის განცხადებისა შეიცავს საჯაროდ თქმულს აღსარებას… ნება მიბოძეთ, მეც აღვიარო სამღვდელო და საერო დასთა წინაშე გულისა ჩემის ზრახვანი! ვინც მიცნობს, უეჭველად იცის, რომ მღვდელმთავრობაზედ აზრი არც თავში მომსვლია და არც გულში გამივლია: ჩემი მოღვაწეობის სარბიელი ჩემი ძალღონისათვის საკმაო და ფრიად ვრცელიც იყო. მიუხედავად ამისა, უკანასკნელი ნახევარი წლის განმავლობაში ჩვენი ეკლესიის გულშემატკივართაგან, რომელთა შორის პირველი თქვენ ბრძანდებით, უწმიდესო მამამთავარო, თითქმის ყოველდღე მესმოდა, იტვირთე ჯვარი მძიმე მღვდელმთავრისაო, ყველას მოკრძალებითა და უარით გისტუმრებდით… რათა, რისთვის?… დიდი მოციქული პავლე ხომ ბრძანებს: უკვე ვისმე ეპისკოპოზობის უნდეს, კეთილსა საქმესა გული ეტყვისო. დიახ, ამას ჰბრძანებს წმ. მოციქული, მაგრამ თვითვე დასძენს, ჯერ არს ეპისკოპოზისა, რათა უბრალო იყოს, ფრთხილ, წმიდა, შემკულ… სწავლულ… მყუდრო, უღალველ… აღნიშნული თვისებები განა ამშვენებენ წინაშე თქვენსა მდგომარესა?.. განა ამ თვისებათა უქონლობას არ უჩიოდნენ და ამის გამო არ ერიდებოდნენ მღვდელმთავრობას კაცთა შორის ბუმბერაზნი – ათანასე ალექსანდრიელი და ბასილი კესარიელი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი და იოანე ოქროპირი?… მათთან შედარებით რას წარმოადგენს თქვენ მიერ მღვდელმთავრად განმზადებული?.. მტვერს, ფერფლსა და ნაცარს… იყო მეორე მიზეზიც: ბევრმა აქა მყოფმა იცის, რომ 33 წლის განმავლობაში ჩემი უერთგულესი მეგობარი და ცხოვრების განუყრელი თანამგზავრი უცხო და შორეული ერის შვილია, რომ ჩემი გულისათვის მან დასთმო დედა და მამა, დანი და ძმანი, სამშობლო მხარე და მეგობარნი, მომენდო მე, შეიყვარა და შეითვისა ჩემი ერი და ჩემი ეკლესია, საუკუნის მესამედის მანძილზე იზიარებდა ჩემს ლხინსა და, უფრო ხშირად, ჭირს და ერთხელაც არ მოუყენებია ჩემთვის უსიამოვნების აჩრდილიც კი… ნუთუ შემეძლო მე განვშორებოდი ასეთ ადამიანს, რასაც მოითხოვს საეკლესიო კანონმდებლობა, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ის უკვე შესულია მოხუცებულობაში და დღედაღამ თავს დასტრიალებს ბოროტის სენით შეპყრობილს ჩემს ასულს? არა, და ათასჯერ არა! იყო სხვა მიზეზიც. როგორ შეხვდებოდა ჩემს მღვდელმთავრობას საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ეპისკოპოსთა კრებული, თბილისის სამღვდელოება, რომელთანაც ისე ვარ არსებითად დაკავშირებული, რომ მის გარეშე ვერც კი წარმომიდგენია ჩემი თავი, თბილისის მორწმუნე ერი, რომელთა შორის ვიქცეოდი სამი ათეული წელიწადი, და ჩვენი ეკლესიის უზენაესი ორგანო საკათალიკოზო საბჭო?.. ეს ჩემთვის გამორკვეული არ იყო… მაშ, რამ, ან ვინ გამაბედვინა მოსვლა წინაშე თქვენსა? ერთის მხრივ, მოციქულთა შორის თავმა, რომელიც იტყვის: ძალი უფლისა უძლურებასა შინა სრულ იქმნებისო, მეორეს მხრივ, ჩემი ცხოვრების თანამგზავრის საქართველოს სამოციქულო ეკლესიისადმი სიყვარულმა და უზომო პატივისცემამ – გაიგო თუ არა ჩვენი ეკლესიის გულშემატკივართა ბეჯითი სურვილი, მან გადმომცა: თუ მშობელი ეკლესია მოითხოვს შენგან ახალ პირობებში სამსახურს, შენ, თანახმად მაცხოვრის მცნებისა, უნდა დაუტევო ცოლიცა და შვილიც, აღიღო გვარი თვისი და შეუდგე უფალსა: რომელი არა ივიწყებს ცის მფრინველთა და ველის შროშანთა, არ მოგვაკლებს თავის მოწყალებას ჩვენცაო… ამასთან ერთად გამოირკვა, რომ საქართველოს ეპისკოპოსთა კრებული, მორწმუნე ერი და საკათალიკოზო სახლი ჩემ მიერ დაუმსახურებელი თანაგრძნობით შეეგებნენ თქვენი უწმიდესობის სურვილს. ხოლო თბილისის სამღვდელოება სრულ ნდობასა და თავდადებულ თანამშრომლობას აღუთქვამს ჩემს უღირსებას… რა უნდა მექნა ყოველივე ამის შემდეგ, თუ არა მოვსულიყავი წინაშე თქვენსა და სიმდაბლით მომეხსენებინა: მორჩილ ვარ ბრძანებას თქვენისა და არა რას მცირესა წინააღმდგომსა ვიტყვი… გარნა, ეს კიდევ არ ნიშნავს, რომ ჩემს თავს ვთვლიდე სავსებით განმზადებულად მღვდელმთავრობისათვის: მე კიდევ ვსაჭიროებ თქვენს ბრძნულ რჩევასა და დარიგებას, ხელმძღვანელობასა და განსაკუთრებით ლოცვა-ვედრებასა. ამისათვის კადნიერებით გთხოვთ: აწ და მარადის ევედრენით მას, რომელი უძლურთა ჰკურნებს და ნაკლულოვანთა აღავსებს, გარდამოავლინოს ჩემზედა მადლი სულისა წმიდისა და მომანიჭოს ძალი და სიმხნე წინამდებარისა მსახურებისათვის.”

უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის გადაწყვეტილებით, 1925 წლის 11 ნოემბრიდან ნინოწმინდის მიტროპოლიტი კალისტრატე დაინიშნა კათოლიკოს-პატრიარქის მუდმივ მოსაყდრედ, მიენიჭა ბარტყულაზე ჯვრის ტარების უფლება და მღვდელმთავართა შორის ღვთისმსახურების დროს უპირატესობა. ამ გადაწყვეტილებამ წონასწორობა დაააკრგვინა ე.წ. „განახლებისა და რეფორმების“ ჯგუფის ხელმძღვანელებს, ეპისკოპოსებს – დავითსა (კაჭახიძე) და ქრისტეფორეს (ციცქიშვილი). მათ იერიში მიტროპოლიტ კალისტრატეზე მიიტანეს. „რეფორმატორებმა“ ბოლშევიკური ხელისუფლების დახმარებითა და წაქეზებით 1926 წლის 26-27 დეკემბერს ქუთაისში მოიწვიეს საეკლესიო ყრილობა და მიიღეს გადაწყვეტილება უწმიდესი ამბროსისა და მისი მომხრე სასულიერო იერარქების გადაყენების შესახებ. 1926 წლის 30 დეკემბერს მიტროპოლიტმა კალისტრატემ უარი განაცხადა კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრეობაზე. 1927 წლის 12 იანვრიდან გაათავისუფლეს ნინოწმინდელობიდანაც და დატოვეს ქაშუეთის ეკლესიაში რიგით მღვდლად. კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III გრძნობდა, რომ მიტროპოლიტ კალისტრატეს დაუმსახურებლად მოექცნენ. მიტროპოლიტმა დავითმაც ბოდიში მოიხადა კალისტრატეს წინაშე.

კალისტრატე ცინცაძე ქაშუეთის წმიდა გიორგის ეკლესიის აშენების ერთ-ერთი ინიციატორი გახლდათ. აქვს ისტორიული და ლიტერატურული ხასიათის მნიშვნელოვანი გამოკვლევები და წერილები. 1906 წელს გამოქვეყნდა მისი მონოგრაფია, რომელიც ქართველი ავტოკეფალისტების მეცნიერულ მტკიცებულებად იქცა. მას ეკუთვნის “შენიშვნები საქართველოს ეკლესიის ისტორიიდან”, “ვეფხისტყაოსნის ისტორიული ღირებულებანი”, “ქაშუეთის წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესია”, “ივერიის საეკლესიო წესი”. “ქართული ოდიკისათვის” მისი შედგენილი იყო საქართველოს ეკლესიის კალენდრები 1930-1952 წლებში. კალისტრატე ცინცაძის პირადი არქივი დაცულია ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში.

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ქრისტეფორე III-ის გარდაცვალების შემდეგ, 1932 წლის 10 იანვარს საგანგებოდ შეიკრიბა საკათალიკოსო სინოდი. სინოდმა ერთხმად მიიღო გადაწყვეტილება მიტროპოლიტ კალისტრატეს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ გამორჩევის შესახებ. 1932 წლის 21 ივნისს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მე-6 კრებაზე იგი არჩეულ იქნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად. 24 ივნისს სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში მოხდა მისი აღსაყდრება.

კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე, საქართველოს სახელმწიფოებრივი მოწყობის საკითხში, დემოკრატიის იდეას ავითარებდა და ეკლესიის სახელმწიფოსაგან და სკოლის ეკლესიისაგან გამოყოფის კანონზომიერების საფუძვლებს საღვთო წერილსა და საღვთო გადმოცემაში ხედავდა. თავისუფლება და დემოკრატია ქრისტიანული პოლიტოლოგიის ფესვს წარმოადგენს და ისტორიის მიზანიც ამ ფესვის გახარება და განაყოფიერებაა. ესაა ეკლესიოლოგიური თვალსაზრისი, რომლის საყრდენი პუნქტი სიყვარულისა და კაცთა შორის სათნოების სახარებისეული გაგებაა.

პატრიარქის ფიქრისა და ზრუნვის საგანი ყოველთვის იყო საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, მისი მომავალი. ის მარტო იბრძოდა საქართველოს ეკლესიის ინტერესებისათვის. მან გონივრული კომპრომისებით გადაარჩინა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია, მოახერხა საერო ხელისუფლებისაგან წართმეული იურიდიული სტატუსის დაბრუნება, მიაღწია რუსეთის ეკლესიასთან ნორმალური ურთიერთობის აღდგენას, საქართველოს საპატრიარქოს იურისდიქციაში მოაქცია არაქართული სამრევლოები, ეკლესიას შეუნარჩუნა მრევლი, გადაარჩინა საეკლესიო სიწმინდენი, რეპრესიებიდან იხსნა არაერთი სასულიერო პირი. თავისი პიროვნებისა და ეკლესიისადმი პატივისცემით განმსჭვალა საერო ხელისუფლების ათეისტი ჩინოვნიკებიც.

კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე 1952 წლის 3 თებერვალს 86 წლის ასაკში აღესრულა. უწმიდესი კათოლიკოსის ნეშტი დაკრძალეს სახელოვანი წინამორბედების – უწმიდესი კირიონ II-ის, ლეონიდის, ამბროსის, ქრისტეფორეს გვერდით სიონის საპატრიარქო ტაძარში.

მოამზადა თეონა ნოზაძემ

[A.V.M]

პატრიარქ მელქისედეკ III(ფხალაძე)
----------------------------

მისი უწმიდესობა და უნეტარესობა მელქისედეკ III (ერისკაცობაში მიხეილ გიორგის ძე ფხალაძე) დაიბადა 1872 წელს კაჭრეთის რაიონის სოფ. ყანდაურაში. 1900 დაამთავრა ყაზანის სასულიერო აკადემია.მასწავლებლობდა ქუთაისში (1900-1907), სმოლენსკის გუბერნიის ქ. ბელის (1904-1909), ქ. კამენეცკ-პოდოლსკის (1909-1915) სასულიერო სემინრიებში. იყო მღვდელ-ზედამხედველი ტივროვის (1909-1915) და გორის (1917-1920) სასულიერო სასწავლებლებში. 1922-1924 – თბილისის სიონის საკათედრო ტაძრის მღვდელი, 1924-1925 ანჩისხატის, 1925-1927 – ალავერდის ეპისკოპოსი, 1927-1928 – ცხრუმის (სოხუმის) მთავარეპისკოპოსი. 1928-1935 თბილისში, ფერისცვალების ეკლესიის წინამძღვარი. 1935-1938 – ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი. 1944-1952 თბილისის დიღმის ეკლესიის წინამძღვარი. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი 1952-1960 წლებში.
გარდაიცვალა 1960 წლის 10 იანვარს, დაკრძალულია თბილისში, სიონის საკათედრო ტაძარში.

[A.V.M]

წმინდა პეტრე I — ქართლის პირველი კათოლიკოსი. ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდანი, ხსენების დღე არის ძველი სტილით 30 ნოემბერი, ახალი სტილით — 13 დეკემბერი. იგი 467-474 წწ. განგებდა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიას. ღვთის განგებით მან სათავე დაუდო საქართველოში კათოლიკოსთა დინასტიას.

წმინდა მეფის ვახტანგ გორგასლის ცხოვრების აღმწერელი ჯუანშერი მოგვითხრობს, რომ ვახტანგ მეფემ ბიზანტიაში ლაშქრობის დროს გაიცნო და დაიახლოვა „პეტრე მღვდელი მოწაფეთაგან გრიგოლ ღვთისმეტყველისათა“ და მონაზონი სამოელი. წმინდა მეფისა და წმინდა მამების სულიერმა სიახლოვემ და შემდგომში მათმა ბრძნულმა და შეთანხმებულმა მოღვაწეობამ დიდად შეუწყო ხელი საქართველოსა და ბიზანტიას შორის მშვიდობიანი ურთიერთობების დამყარებასა და საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიას.

ლაშქრობის შემდეგ ქართლში მომავალმა ვახტანგ მეფემ ბიზანტიაში „წარავლინა მოციქული წარმოყვანებად ცოლისა მისისა და პეტრესთვის კათალიკოსისა და სამოელ ეპისკოპოსისა“ და თან შეუთვალა, რომ „კათოლიკოსი და თორმეტნი ეპისკოპოსნი სწრაფვით წარმოავლინენ“. კონსტანტინეპოლის პატრიარქი დათანხმდა ქართლში კათოლიკოსის დადგენას და რადგანაც იმ პერიოდისთვის ქართლის წმინდა ეკლესია ანტიოქიის საპატრიარქოს ეკუთვნოდა, წმინდა პეტრე და წმინდა სამუელი ანტიოქიაში წარავლინა, რათა თვითონ ანტიოქიის პატრიარქს ეკურთხებინა პეტრე კათალიკოსად და სამოელი ეპისკოპოსად. ხელდასხმის შემდეგ კათოლიკოსი და ეპისკოპოსები ქართლში ჩამოვიდნენ და ამ პერიოდიდან იწყება საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის თვითმმართველობა (ავტოკეფალია).

წმინდა პეტრე კათოლიკოსმა ავტოკეფალური ეკლესიის პრინციპით მოაწყო ეკლესიის მართვა-გამგეობა და ჩამოაყალიბა თვითმმართველობის ის ფორმა, რომელმაც შემდგომში კიდევ უფრო განამტკიცა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტორიტეტი მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის ეკლესიებს შორის. წმინდა კათოლიკოსისა და წმინდა მეფის ურთიერთპატივისცემამ და შეთანხმებული ქმედებებით სარწმუნოებრივ-ეროვნულ ინტერესებზე ზრუნვამ საფუძველი დაუდო საერო და სასულიერო ხელისუფლების ჰარმონიული ურთიერთობების ისეთ ფორმას, რომელიც განსაზღვრავს ეკლესიის ავტორიტეტს ქვეყანაში და ხალხის მიერ ღვთივკურთხეული საერო ხელისუფლების სიყვარულსა და ერთგულებას.

წმინდა პეტრე, წმინდა ვახტანგ გორგასალთან ერთად იყო სპარსელებთან ომის დროს. როცა ბრძოლაში სასიკვდილოდ დაჭრილმა ვახტანგ მეფემ „შეიტყო სიკვდილი თავისა თვისისა, მოუწოდა კათოლიკოსსა, ცოლსა თვისსა და ძეთა და ყოველთა წარჩინებულთა“. წმინდა პეტრემ მიიღო წმინდა მეფის ბოლო აღსარება, მეფედ აკურთხა წმინდა ვახტანგ გორგასლის შვილი დაჩი და სიცოცხლის ბოლომდე ბრძნულად განაგებდა საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ ეკლესიას.

[A.V.M]

დომენტი III ( გ. სექტემბერი, 1676, მცხეთა) — აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი 1660-1676 წლებში, ქაიხოსრო მუხრანბატონის ძე. იყო ქართლის მეფის ვახტანგ V-ის პოლიტიკის მიმდევარი. ენერგიულად იბრძოდა ტყვეებით მოვაჭრე თავადთა წინააღმდეგ. მუსლიმანურ წეს-ჩვეულებათა საპირისპიროდ ცდილობდა ქართული ქრისტიანული ჩვეულებების აღდგენას. 1664 წელს თბილისელი ვაჭრისაგან შეიძინა სამცხიდან ჩამოტანილი ანჩის ხატი და თბილისის ანჩისხატის ეკლესიაში დაასვენა. მანვე შეაკეთა და განაახლა ანჩისხატის ეკლესია, 1675 წელს ააგო ახალი სამრეკლო. სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძრისთვის ნასყიდობით შეიძინა სახნავ-სათესი მიწები და რამდენიმე კომლი გლეხი.

[A.V.M]

არსენ III — საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი XIII საუკუნის 20-30–იან წლებში. იმავდროულად მწიგნობართუხუცესის თანამდებობა ეჭირა. პატრიარქობიდან გადადგა და სიცოცხლის ბოლო წლები შიომღვიმის მონასტერში გაატარა. იგი იხსენიება გრიგოლ სურამელის 1247 ან 1249 წელს შედგენილ მღვიმისადმი "დაწერილში", როგორც ქართლის & quot;კათალიკოზ–მწიგნობართუხუცე
ს ყოფილი" და "მწირობით წმიდასა უდაბნოსა მღუიმისსა შინა მყოფი". მოიხსენიება ასევე 1270 წლის შიომღვიმეში ხელნაწერ კათოლიკოს-პატრიარქთა სიაში.

[A.V.M]

მაქსიმე II (გვარად აბაშიძე) (გ. 30 მაისი, 1795), დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი 1776-1795 წლებში, ქუთათელი ეპისკოპოსი მიტროპოლიტის ხარისხით 1759-1781 წლებში. 1770-მდე რეზიდენცია ჰქონდა მაღლაკში, სადაც ააგო მცირე ეკლესია და გადმოასვენა ღვთისმშობლის ხატი. ენერგიულად იბრძოდა ტყვეებით მოვაჭრე თავადთა წინააღმდეგ, ზოგიერთს უკანვე გამოასყიდვინა ოსმალებისათვის მიყიდული ქართველები. 1777 წელს გურიისა და ოდიშის მთავრებს დააბრუნებინა მითვისებული საეკლესიო მამულები, აღადგინა საეპისკოპოსოები, აღკვეთა საკათოლიკოსო მამულების გაცემა მეფის მოურავებსა და მოხელეებზე. 1781 წელს სოლომონ I-თან უთანხმოების გამო მაქსიმე II აღმოსავლეთ საქართველოში გადავიდა, საიდანაც დაბრუნდა 1784 წელს, სოლომონ I-ის გარდაცვალების შემდეგ. 1768-1769 წლებში მაქსიმე II სოლომონ I-ის ელჩი იყო რუსეთის სამეფო კარზე, 1784-1786 წლებში კი - დავით II-ისა (ზურაბ წერეთელთან და დავით კვინიხიძესთან ერთად). პეტერბურგიდან უკან დაბრუნებული მაქსიმე II ასტრახანში დარჩა საცხოვრებლად. 1792 წლის შემდეგ კიევს გაემგზავრა, სადაც გარდაიცვალა. დასაფლავებულია კიევ-პეჩორის ლავრაში.

[A.V.M]

მალაქია II გურიელი, გურიის მთავარი 1684-1685 და 1689, ქაიხოსრო I გურიელის ძე.

1658-1684 წლებში იყო შემოქმედის, შემდეგ ჯუმათ-შემოქმედის ეპისკოპოსი. გურიის მთავრად დასვა იმერეთის მეფე ალექსანდრე IV-მ. 1685 ტახტიდან ჩამოაგდო ძმისწულმა - ქაიხოსრო II გურიელმა. მალაქია II გურიელი ახალციხის ფაშასთან გაიქცა. ფაშამ იგი გურიაში დააბრუნა, ხოლო ქაიხოსრო II-ს ფიცი დაადებინა, რომ მალაქია II გურიელს არაფერს ავნებდა, მაგრამ ქაიხოსრომ ფიცი გატეხა და მალაქია II გურიელი დააბრმავა. 1689 მალაქია II გურიელი ახალციხის ფაშის დახმარებით კვლავ დაეუფლა სამთავრო ტახტს, მაგრამ სამთავროს მართვა ვეღარ შეძლო და გურიის ფეოდალებმა იმავე წელს მთავრად მისი ძმისწული მამია III გურიელი მიიწვიეს. ახალმა მთავარმა მალაქია II გურიელი კვლავ შემოქმედის ეპისკოპოსად დასვა.

[A.V.M]

დავითი (გვარად ნემსაძე), დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი 1673-1696 წლებში. დავითმა აღადგინა ოდიშის სამთავროში დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის უმაღლესი საეკლესიო უფლებები, რომლის ხელყოფა ოდიშის მთავარმა ლევან III დადიანმა სცადა. 1675 წელს დავითმა ლევან III დადიანს კათოლიკოსის საქმეში ჩაურევლობის პირობა დაადებინაა. მისგანვე მიიღო საკათოლიკოსო მამულად ხობი, ხოლო სადგომად და სასაფლაოდ ხობის ღვთისმშობლის ეკლესია და ორი სასახლე.