წმ. გრიგოლ ხანძთელი პარამეტრები

[mr_morrison]

ალბათ ყველას გაქვთ წაკითხული წმ. გრგოლის ცხოვრება. ის უძღვის ქართველთა საქორწინე დასს სამოთხეში. მას ბევრი რამ უკავშირდება. მე ვფიქრობ უსასრულოდ შეგვიძლია მის ღვაწლზე ვისაუბროთ. ეროვნული ერთიანობის იდეა სწორედ მას ეკუთვნის რომელმაც მოგვიანებით დავით აღმაშენებლის დროს ხორცი შეისხა. იგი იყო ”ზეცისა კაცი და ქვეყანისა ანგელოსი”. მის მიერ უამრავი ეკლესია-მონასტერი დაარსდა. ტაო-კლარჯეთში ხალხი არ ცხოვრობდა, აქა-იქ ტყეში იყვენენ შეხიზნულები, წმინდანმა კი აქ ქვეყანა გააშენა. ერთი სიტყვით ვისაუბროთ მის ღვაწლზე

[თამარი_ცქნაფო]

მთლად გადასარევი არაა, მაგრამ ინფორმაციულად საინტერესოა, ბევრისტVის ალბათ სიახლეც იქნება გარკვეული თვალსზრისით


ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტომი I




გიორგი მერჩული



ზემოთ ჩვენ არა ერთხელ დაგვისახელებია შესანიშნავი მოღვაწე VIII - IX სს. გრიგოლ ხანძთელი, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა ტაო-კლარჯეთის კოლონიზაციას ამ მხარეში სამონასტრო ცხოვრების გაჩაღებითა და აყვავებით. გარდაიცვალა გრიგოლი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ მის ბიოგრაფიაში, 102 წლისა, 861 წელს. მისი გარდაცვალებიდან 90 წლის შემდეგ, მაშასადამე, 951 წელს, ხანძთის მონასტრის მოღვაწეს, ვინმე გიორგი მერჩულს, როდესაც ხანძთაში წინამძღვრად ყოფილა თეოდორე, ამ უკანასკნელისა და მისი ძმის იოანეს დახმარებით, დაუწერია გრიგოლის ცხოვრება, რომელსაც ეწოდება: მშრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსად ცხოვრებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ, ხანძთისა და შატბერდისა აღმაშჱნებლისაჲ, და მისთანა მრავალთა მამათა ნეტართაჲ”. 958 - 966 წლებში ეს ცხოვრება განუახლებია, შეიძლება თვით ავტორის დახმარებითა და ხელმძღვანელობით, ბაგრატ ერისთავთერისთავს რამდენიმე სასწაულის ჩართვით, რომელიც წინა თხზულებაში არ ყოფილა[1]. გრიგოლ ხანთელის ცხოვრება პირველად, 1845 წ., აღმოაჩინა ნიკოლოზ ჩუბინიშვილმა, ხოლო მეცნიერულად გამოსცა აკად. ნ. მარმა.[2]

ეს თხზულება, მიუხედავად იმისა, რომ მას ფაბულური მთლიანობა აკლია, ერთი უშესანიშნავესი ნაწარმოებია ძველი ქართული მწერლობისა. მას თამამად შეგვიძლია ვუწოდოთ არამცთუ აგიოგრაფიული, თუგინდ ისტორიული, არამედ სიტყვაკაზმული ნაწარმოები, ისეთი უნარითა და მეთოდითაა ის დაწერილი. მკითხველს აქ ხიბლავს ენისა და სტილის ვირტუოზობა, ფართო ისტორიული პერსპექტივები, სიუჟეტის რეალისტური და დრამატული განვითარება, ცოცხალი და სულწარმტაცი ფერადებით ბუნების სურათთა დახატვა და ბუნების კულტი, ერთგვარი თაყვანისცემა და გაღმერთება მისი, რაც ძველი დროის, და ისიც ეკლესიურ, ნაწარმოებში იშვიათად გვხვდება. აქ ჩვენ ვხედავთ სურათის სისწორე-სიმართლითა და დეტალურად აღწერას.

ასეთია გარეგანი, ლიტერატურული ფორმა და ღირსება ამ თხზულებისა. რაც შეეხება მის შინაარსს, ამ მხრივ ის წარმოადგენს საყურადღებო ისტორიას არა მარტო საქართველოს ეკლესიისას მერვე-მეცხრე საუკუნეებში, კერძოდ ბერ-მონაზვნობისას საქართველოს სინაზე, ტაო-კლარჯეთში, არამედ პოლიტიკური და სოციალურ-ეკონომიური ცხოვრებისასაც[3]. პოლიტიკური მხრით, ამ თხზულებით, დასავლეთი საქართველო ბერძნების ხელშია. აქ, აფხაზეთში, ზის მეფე, რომელიც ბიზანტიის იმპერატორის უზენაეს პროტექტორატს განიცდიდა. აღმოსავლეთი საქართველოს ერთი ნაწილი არაბთა ხელშია. არაბთა ხალიფის წარმომადგენელი, ამირას სახელით, თბილისში ზის. შინაურ საქმეებში, რომელთაც ადგილობრივი ერისთავნი განაგებენ, ის არ არევა, თუმცა ამ ერისთავთა ბედ-იღბალი იმის ნებისა და სურვილის ასრულებაზეა დამოკიდებული. სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო, ტაო-კლარჯეთი, - მათგან თავისუფალია. ცხოვრებაში წარმოდგენილია ის მომენტი პოლიტიკური ყოფისა, როდესაც საქართველოში იდეა ეროვნული მთლიანობისა გაღვივებულა და შედგომია” კიდევაც საქართველოს გაერთიანებისათვის ზრუნვასა და საქმეს, რომელიც დაწყებულა ტაო-კლარჯეთიდან, აქაური მამფლებისა და კურაპალატების თაოსნობით. საქართველოში უკვე ფეხი მოუდგამს კულტურულ-ეროვნული ერთობის იდეას, უმთავრესად ეროვნული ეკლესიის წიაღში, რაც შემდეგ სიტყვებშია გამოხატული, “ქართლად ფრიადი ქუეყანაჲ აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაჲ ყოველი აღესრულების, ხოლო კჳრიელეჲსონი ბერძულად ითქუმის” (გვ. მთ). ის მხარე, საიდანაც ეს მოძრაობა დაწყებულა, ტაო-კლარჯეთი, გრიგოლ ხანძთელის დროს, როდესაც ის იქ მისულა, განადგურებული და გაუშენებელი ყოფილა, ვინაიდან მურვან ყრუს შემოსევასა და რბევა-წვას თან დართვია ჟამიანობა, რომელსაც მუსრი გაუვლია მცხოვრებთათვის. მცირე რიცხვი იმათი, რომელიც კი გადარჩენილიყო, მთებში იმალებოდა და იხიზნებოდა. გრიგოლის მისვლით, როდესაც აქ აყვავდა სამონასტრო ცხოვრება, მხარეც დასახლებულა და თანდათან აშენებულა.

უფრო ვრცლად არის წარმოდგენილი ამ თხზულებაში საქართველოს საეკლესიო მდგომარეობა. პირველად საქართველოს ეკლესია აქ გამოყვანილია როგორც ერთი მთლიანი ეროვნული და დამოუკიდებელი ორგანიზმი, რომელიც თვით განაგებს თავისთავს და არავის, არც ერთ უცხო პატრიარქის ბატონობას არ განიცდის და არ გრძნობს. ეკლესიის სათავეში დგას მამათმთავარი - კათოლიკოსი, რომელსაც ირჩევს კრება, შემდგარი საერო და საეკლესიო წევრებისაგან, როგორც მამაკაცთა, ისე დედაკაცთაგან. საეკლესიო ცხოვრებაში ბატონობს, საზოგადოდ, კრებითი პრინციპი, რომლის ხელშეუხებლობას მედგრად იცავენ ეკლესიის წარმომადგენელნი.

დამოკიდებულება ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის თითქოს კეთილგანწყობილებითია: ეკლესია არ ერევა წმინდა სახელმწიფო საქმეებში, ის მხოლოდ მტკიცე დარაჯად უდგას ახალფეხადგმულ სახელმწიფოს განმტკიცება-გამაგრებას და შეუბრალებლად ამხელს ყველას, თუგინდ მეფესაც, ვინც კი ზნეობრივ პრინციპს ღალატობს. აღნიშნული მიზნით ამ სახელმწიფოს უზენაეს წარმომადგენელს, მეფეს, ბიბლიური წარმოშობილობის შარავანდედითაც კი მოსავს. მართლაც, გრიგოლ ხანძთელი ეუბნება აშოტ კურაპალატს: “დავით წინაჲსწარმეტყუელისა და უფლისა მიერ ცხებულისა შვილად წოდებულო ჴელმწიფეო!” (გვ. იზ, სტრ. 3 - 4)[4]. მეფე-დიდებულნი თავის მხრივ უზრუნველყოფენ ეკლესია-მონასტრებს უხვი შეწირულებით, მაგრამ ეს გარემოება ხელს არ უშლის მწვავე კონფლიქტებისა და ბრძოლის არსებობას მეფე-დიდებულთა და ეკლესია-მონასტერთა წარმომადგენლებს შორის. პირველები ერევიან საეკლესიო საქმეებში (მოვიგონოთ არსენის არჩევა კათოლიკოსად), მეორენი წინ აღუდგებიან ასეთ ტენდენციას და თავის მხრით ცდილობენ თავისი გავლენის ქვეშ იყოლიონ ისინი და ჰეგემონები გახდნენ ზნეობრივად მაინც. მართლაც, ეკლესია ნებას არ აძლევს მეფესა და საეროთ სარწმუნოების საქმეში ჩაერიონ. გრიგოლ ხანძთელი პირდაპირ ეუბნება გუარამ მამფალს: “პირველთა მათ წმიდათა მამათა შეკრებასა ეპისკოპოსთა და წინამძღუართა წესისათა მონაზონთა თანა იყვნეს პირველნი მორწმუნენი მეფენი, არა თუ მათთანა შჯულისა მოძღურებასა იკადრებდეს, არამედ შჯულის გამოძიებასა მათსა იკითხიან და ითხოიან სიტყჳსა გამოცხადებაჲ... არა ბრძანებულ არს ერისკაცისაჲ ვითარმცა ეპისკოპოსთა და... მამათა განსაგებელსა შჯულისმოძღურებასა იკადრებდა გინა ახალსახიობასა მიიღებდა” (გვ. მზ), ესე იგი შჯულის გამოძიება ან საეკლესიო კანონების დასხმა ერისკაცის საქმე არაა, თუგინ ის მეფეც იყოს: “დაღაცათუ სამართლად საგონებელ იყოს, არამედ შჯულისა და მღდელმოძღუართა შეურაცხებაჲ არსო” (გვ. მზ)[5]. რაც უნდა “ახალი რაჲმე კეთილი წესი ერისკაცმან” მოიგონოს ან “იხილოს რაჲმე კეთილი წესი” იერუსალიმსა და სხვა წმიდა ადგილებში, ისეთი წესიც კი, “რომელ ქრისტიანობასა შუენოდის და ჩუენ შორის არა იყოს”, ანდა “წიგნთაგან წმიდათა გულისხმა იყოს”, მაინც იგი “თავით თჳსით ერსა უსწავლელსა” არ უნდა “აუწყებდეს”, არამედ უნდა გაჩუმებული იყოს, “უმჯობჱს დუმილი არსო”. მაგრამ თუ “დუმილი ვერ ძალედვას”, მაშინ “აუწყოს თჳსსა ეპისკოპოსსა და, თუ ჯერ იყოს, მან ასწაოს, თჳსით ქადაგებდესო” ხოლო ვინც თვითონ, უეპისკოპოსოდ, თანამოძმეთ აუწყებს და შემოიღებს ახალ რამეს, თუნდაც კეთილს, იგი “უფლისა წინააღმდგომთა თანა დაისაჯოსო” (გვ. მჱ). ბერებს მედიდურად ეჭირათ თავი მეფეების წინაშეც. “ჭეშმარიტი მონაზონნი ქუეყანასა ზედა არავისსა ჴელმწიფებასა ქუეშე არიანო”, -ამბობდა გრიგოლი (გვ. კე). როდესაც საბა იშხნელი კუროპალატმა წერილით თავისთან მიიწვია, ის არც თვითონ წავიდა, არც პასუხი გაუგზავნა. ასე რომ, გაგზავნილმა მეფეს მოახსენა: მარა ჰნებავს კაცსა მას... მოსვლაჲ აქაო” (გვ. კთ - ლ). ხოლო, როდესაც გრიგოლის საშუალებით კუროპალატმა იგი მიიყვანა და უსაყვედურა - “ჯერ არს ჴელმწიფეთა მორჩილებაო”, მან მედიდურად უთხრა: “დიდებულო მეფეო, შენ ქუეყანისა ჴელმწიფე ხარ, ხოლო ქრისტჱ ზეცისა და ქუეყანისა და ქუესკნელთაჲ. შენ ნათესავთა ამათ მეფე ხარ. ხოლო ქრისტჱ ყოველთა დაბადებულთაჲ; შენ წარმავალთა ამათ ჟამთა მეფე ხარ, ხოლო ქრისტჱ საუკუნოჲ მეუფჱ... უფროჲს შენსა ჯერ არს სმენაჲ სიტყუათა მისთაჲ, რომელმან ბრძანა, ვითარმედ ვერვის ჴელეწიფების მონებაჲ ორთა უფალთაჲ”-ო (გვ. ლ).

ეკლესიის წიაღში ამ დროს დასმული ყოფილა საკითხი თეთრ და შავ სამღვდელოებას, ესე იგი ბერ-მონაზონთა და მსოფლიო მღვდელთა, შორის დამოკიდებულების შესახებ. აგიოგრაფი მედიდურად უყურებს მსოფლიოთა ეკლესიის, ესე იგი სამრევლო ეკლესიების მსახურთ და მხოლოდ ბერები მიაჩნია პატივისცემის ღირსად. თვით გრიგოლ ხანძთელი ეპისკოპოსობას “ჴორციელ დიდებად” თვლიდა (გვ. ე), ამიტომ მან იმაზე უარი თქვა, ვინაიდან, მისი შეხედულებით, “მსოფლიოთა მათ წმიდათა საყდართა არა უმრწემჱს არიან წმიდანი უდაბნოთა ეკლესიანიო” (გვ. მ). მთელ თხზულებას აზის ბეჭედი ბერობის იდეალიზაციისა.

ცხოვრებაში წარმოდგენილია ინტიმური მხარეებიც VIII - IX საუკ. ქართული ცხოვრებისა. კლარჯეთის მოღვაწეთა ბიოგრაფიაში მოტანილია ეპიზოდები, რომელნიც გვიხატავენ იმ ეპოქის რეალური ცხოვრების საოჯახო მხარეს. “ცხოვრებაში” შეტანილია ქართული ფეოდალური ცხოვრების თავისებურად დამუშავებული რომანული ელემენტი, რომელიც მერე განვითარდა რომანტიკული ჟანრის საერო ლიტერატურულ ძეგლებში. ასეთია, მაგალითად, ეპიზოდი აშოტ კურაპალატისა და ადარნასეს საყვარელთა შესახებ, ასეთია ამბავი მამა ზენონის დის მიჯნურობისა. ამ რომანულ ნაწილში ავტორი არჩევს ქალისადმი ორგვარ სიყვარულს: წუთიერს, წარმავალს, კაცობრივსა და სამარადისოს, წარუვალს, თუმცა ის უკანასკნელსაც უარყოფითად ეკიდება. ამნაირად, სხვათა შორის, ამ თხზულებაშიც ვპოულობთ ჩვენ იმ ნიადაგს, რომელზედაც მერე, XI - XII სს. აღმოცენდა განსაკუთრებული კულტი, კულტი სიყვარულისა და ქალის გაღმერთებისა.

ცხოვრება საყურადღებოა აგრეთვე ჩვენი საეკლესიო მწერლობის ისტორიის შესასწავლადაც, ვინაიდან აქ გაკვრით აღნიშნულია, თუ რას სწავლობდნენ მაშინდელი ქართველები, და მოხსენებულია ზოგიერთი თხზულება, რომელიც მაშინ ქართულ საზოგადოებაში ცნობილი ყოფილა. გრიგოლ ხანძთელის შესახებ ნათქვამია: “ხოლო გულისხმიერობაჲ სწავლისაჲ გასაკჳრვებელი იყო ფრიად, რამეთუ მსწრაფლ ხოლო დაისწავლა დავითი და ჴმითა სასწავლო სწავლაჲ, საეკლესიო სამოძღუროჲ ქართულსა ენასა შინა ყოველი დაისწავლა და მწიგნობრობაჲცა ისწავა მრავალთა ენათაჲ, და საღმრთონი წიგნნი ზეპირით მოიწურთნა, ხოლო სიბრნჱცა იგი ამის სოფლისა ფილოსოფოსთაჲ ისწავა კეთილად” (გვ. გ). მაშასადამე, უკვე იმ დროს ღებულობდნენ არა მარტო საეკლესიო, საღვთისმეტყველო სწავლა-განათლებას, არამედ საერო, ფილოსოფიურსაც. სხვადასხვა თხზულების შორის მოხსენებულია: “დაბეჭდულნი” წიგნნი ძველისა და ახლისა სჯულისანი, “დაუბეჭდველნი” წიგნნი წმიდათა მოძღუართა თქმულებანი ეფრემ ასურისა, გრიგოლ ღვთისმეტყველისა, განძი კირილე ალექსანდრიელისა, ცხოვრება ბაგრატ ტავრომენიელისა (გვ. კჱ). აქვე მოხსენებულია მეცხრე-მეათე საუკუნის რამდენიმე მწერალი, რომელთაგან თანამედროვენი გამოელოდნენ გრიგოლ ხანძთელის ბიოგრაფიის აღწერას: სოფრონ შატბერდელი, ილარიონ პარეხელი, გიორგი მაწყვერელი და სტეფანე მტბევარი (გვ. ნგ). ავტორი იცნობს იპოლიტე რომაელის თხზულების “დავითისათჳს და გოლიათისათჳს განმარტების” ქართულ თარგმანს, საიდანაც მას ციტატა მოაქვს[6]. იცნობს ის აგრეთვე იოანე ოქროპირის “ცხორების” ქართულ თარგმანს, საიდანაც მას ამოღებული აქვს ერთი ადგილი[7].

გიორგი მერჩული ჰიმნოგრაფიც ყოფილა: მიქელ მოდრეკილის კრებულში მოთავსებულია მეხუთე ხმის აღდგომის კანონი, რომელსაც აწერია: “უცხონი მერჩულიულნი”[8]. მერჩულიულნი, ალბათ, გიორგის ავტორობას აღნიშნავს, თუმცა შესაძლებელია ამ ტერმინით “მერჩულისებური” ფორმა იგულისხმებოდეს.

პ. ინგოროყვა (გიორგი მერჩულე, გვ. 844 - 856), გიორგი მერჩულს მიაწერს საგალობელთა ორ ჯგუფს: საგალობელნი სამარადისონი რვა-ხმანი და საგალობელნი აღვსებისანი რვა-ხმანი. საყრდენი ამ მოსაზრებისა მყარი არაა: მერჩულული მარტო გიორგის არ გულისხმობს, ასეთი ჰიმნები მიქელ მოდრეკილსაც ჰქონია, რაც შეეხება ალიტერაციულ ფორმას, ჯერ უნდა დამტკიცდეს, რომ ის მართლა გიორგის შემოღებულია და სხვა ჰიმნოგრაფი მას არ ხმარობს. საერთოდ სიფრთხილეა საჭირო იმის გარკვევისას თუ რა ეკუთვნის გიორგი მერჩულის კალამს. პ. ინგოროყვა მას აკუთვნებს, მაგალითად, საგალობელს “ნუ მტირ მე, დედაო, რაჲ ჟამს მიხილო მე, ძე შენი, საფლავსა დებული” (გვ. 855); ნამდვილად კი ის ბერძნული ჰიმნია (მეცხრე ირმოსი დიდი შაბათის ცისკრისა). არ ეკუთვნის მას, როგორც დავინახავთ, არც “ქებაჲ ქართულისა ენისაჲ”.









--------------------------------------------------------------------------------

[1] ეს ბაგრატი, “გულისხმისყოფითა ქებული”, ამავე დროს ყოფილა “საღმრთოთა წიგნთა მეძიებელი და შემკრებელი”, ესე იგი ბიბლიოფილი, მეცენატი და, შეიძლება, ლიტერატორიც.

[2] Георгий Мерчул, Житие Григория Хандзтийского, «Текты и разыскания по армяно-грузинской филоологии» кн., VII, Петерб., 1911. მეორედ ეს თხზულება გამოსცა ს. ყუბანეიშვილმა (“ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია”, I, 98 - 156), მესამედ – პ. ინგოროყვამ 1949 წ.

[3] თუმცა გიორგი მერჩულს ერთი ისტორიული ხასიათის lapsus-ი მოსვლია. ის ამბობს: “ძუელი ხანძთისა ეკლესიაჲ არსენი კათოლიკოსმან აკურთხა” (გვ. მთ, სტრ. 165 – 6). ეს შეუძლებელია: ხანძთელის ძველი ეკლესია დასრულდა აშოტ კურაპალატის სიკვდილამდე, დაახლოებით მაშინ, როდესაც არსენი კათოლიკოსმან აკურთხა” (გვ. მთ, სტრ. 165 - 6). ეს შეუძლებელია: ხანძთის ძველი ეკლესია დასრულდა აშოტ კურაპალატის სიკვდილამდე, დაახლოებით მაშინ, როდესაც არსენი 1 – 6 წლისა იყო; ვერ აკურთხებდა ის ვერც ახალ ეკლესიას, რომლის შენება დაიწყო აშოტ კუხმა. რომელიც გარდაიცვალა 918 წ. (გვ. ლგ, სტრ. 19 - 20), და დაასრულა მისმა მემკვიდრემ გურგენმა (გვ. გლ, სტრ. 38). მეორე lapsus-ი: გრიგოლი არქიმანდრიტად დაიდგინა ბაგრატის დროს (ლგ, 1 - 6); ამავე დროს ის არქიმანდრიტად გამოყავსვ მას აშოტის დროსაც (ჲვ, 5 – 13).

[4] თუ ეს სიტყვები მართლა გრიგოლისაა და არა ავტორის, გიორგი მერჩულისა, ბაგრატიონთა წარმომდინარეობა ებრაელთა მეფის – დავით წინასწარმეტყველისაგან, ჩვენში ჯერ კიდევ აშოტ კურაპალატის დროს ცოდნიათ; ამიტომ უარყოფილი უნდა იქნეს J. Marquart-ის მოსაზრება, რომ ეს შეხედულება პირველად გაჩნდა შაპუჰ ბაგრატუნის შემდეგ, ესე იგი არაუადრეს მეცხრე საუკუნის გასულისა, დაახლოებით “ქართლთა მეფის” ადარნასე დავითის ძის დროიდანო (“Osteuropჰische und ostasiatische Streifzüge”, S. 403). აკად. ნ. მარი სწორედ ვერ თარგმნის ამ ადგილს: “Властитель, сын пророка Давида и господа помазанника, нареченный ими, Христос бог да даст тебе в наследие царсвие свое”, (рус. перевод, стр. 96, строка 37 - 38). უნდა ითარგმნებოდეს ასე: “властитель, нареченный сыном Давида, пророка и помазанника божья, Христос бог да даст...”

[5] აქ გამოთქმული აზრები ძალიან გვაგონებს შინაარსს იმ წერილისას (21), რომელიც მედიოლანის ეპისკოპოზს ამბროსის (IV ს.) მიუწერია იმპერატ. ვალენტინიანე მეორისათვის. იმპერატორი იწვევდა ამბროსის საეკლესიო საქმეების გამო გამოცხადებულიყო საიმპერატორო კონსისტორიაში, რომელშიაც მსაჯულებად იყვნენ, იმპერატორის თავმჯდომარეობით, ერისკაცები. ამბროსი სწერს იმპერატორს: “სად გაგონილა,მოწყალეო ხელმწიფევ, რომ სარწმუნოების საქმეში ერისკაცები ეპისკოპოსთა მსაჯულად გამოდიოდნენ? ნუთუ ეპისკოპოსები ერისკაცთაგან უნდა განისწავლებოდნენ? გამოდის – ერისკაცი მსჯელობს და ეპისკოპოსი მას უსმენს! ნუთუ ვინმე უარყოფს, რომ სარწმუნოების საქმეში იმპერატორები კი არ არიან ეპისკოპოსთა მსაჯულები, არამედ ეპისკოპოსები ქრისტიანი იმპერატორებისა. აი, ღმერთი იზამს, და წამოიზრდები, მაშინ შენ თვითონ შეიგნებ, თუ რა ფასი აქვს იმ ეპისკოპოსს, რომელიც თავის სამღვდლო უფლებას ერისკაცს ფეხებქვეშ უფენს. მამა შენი იტყოდა ხოლმე: “”მე არ შემშვენის ეპისკოპოსთა მსაჯული ვიყოვო”, შენ კი ამბობ: “მე უნდა განვსაჯო ისინიო”. არა, მე არ გამოვცხადდები კონსისტორიაში, ეს მე არ შემიძლია!”



[6] კ. კეკლიძე, ციტატა იპოლიტე რომაელიდან გიორგი მერჩულის შრომაში, “საქ. მეცნ. აკადემიის მოამბე”, ტ. IV, № 3, 1943 წ., 269 – 272.

[7] ილ. აბულაძე, ქართული წიგნები იოანე ოქროპირის ცხოვრებისა და მისი გამოძახილი ქართულ მწერლობაში, ენიმკი-ს “მოამბე”, XIV, გვ. 69.

[8] პ. ინგოროყვა, ძველი ქართული სასულიერო პოეზია, გვ. ტი – ტიზ.


აქ კი გრიგოლ ხანძთელზე წერია. ამონარიდი იმავე წიგნიდან. ავტორები დამავიწყდა მიმეთითებინა, სამწუხაროდ, აქ არ წერია, მაგრამ, როგორც მახსოვს კ.კეკელიძე და ალ. ბარამიძე არიან. სტილსა და ჩემს მეხსიერებას ვენდობი


8. გრიგოლ ხანძთელი



მერვე საუკუნის გასულს და მეცხრის პირველ ნახევარში მოღვაწეობდა გრიგოლ ხანძთელი, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა ტაო-კლარჯეთის ქართულ ბერ-მონაზვნობასა და სამონასტრო ცხოვრებას, ააშენა რამდენიმე მონასტერი, სხვათა შორის - ხანძთის სავანე, საიდანაც მან მიიღო სახელწოდება ხანძთელი. გრიგოლი ქართლელი იყო, თან დიდი კაცის შვილი: ქართლის ერისმთავრის ნერსეს ცოლს ძმისშვილად ხვდებოდა. ის აღუზრდიათ ნერსეს კარზე, მის სასახლეში. სწავლა-აღზრდის საქმეს თვის ნერსეს ცოლი ხელმძღვანელობდა. ბავშვმა შესანიშნავი გულისხმევა გამოიჩინა, მან “მსწრაფლ დაისწავა დავითი და ჴმითა სასწავლელი სწავლაჲ საეკლესიოჲ სამოძღუროჲ ქართულსა ენასა შინა... და საღმრთონი წიგნნი ზეპირით[1] მოიწუართნა”, თან მან “მწიგნობრობაჲცა ისწავა მრავალთა ენათაჲ”. ასე რომ, ვინაიდან ის “მრავალთა ენათა წურთილ იყო და მრავამოსწავლჱ”, ადვილად მოგზაურობდა აღმოსავლეთის წმინდა ადგილთა მოსახილველად. ეს კიდევ ცოტაა, მან “სიბრძნჱცა იგი ამის სოფლისა ფილოსოფოსთაჲ ისწავა კეთილადო”, - შენიშნას მისი ბიოგრაფი. გრიგოლს, რომელიც ჯერ მღვდლად აკურთხეს, საეპისკოპოსოდ ამზადებდნენ, მაგრამ მან მიატოვა ქართლი და მოღვაწეობა დაიწყო ოპიზის მონასტერში[2], საიდანაც ორი წლის შემდეგ ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო მშენებლობას მიჰყო ხელი. იცხოვრა 102 წელიწადი და გარდაიცვალა 861 წ., დაბადებულა, მაშასადამე, 759 წელს. როგორც უკვე ვთქვით, ის ღრმად და საფუძვლიანად განათლებული კაცი იყო, “სიბრძნისა მისისა მდინარეთაგან, შენიშნავს ბიოგრაფი, ირწყვოდეს ყოველნი უდაბნონი კლარჯეთისანიო”. უეჭველია, ასეთი მომზადებული ადამიანი ლიტერატურულ ასპარეზზედაც არ დარჩებოდა უსაქმოდ. მართალია, ჩვენამდე არ შენახულა არც ერთი თხზულება, რომლის შესახებ დანამდვილებით შეგვეძლოს თქმა, რომ ის გრიგოლის მიერაა დაწერილი ან ნათარგმნი, მაგრამ მისი ბიოგრაფის სიტყვები: “აწ არს ხანძთას ჴელითა მისითა დაწერილი სულისა მიერ წმიდისა საწელიწდოჲ იადგარი, რომლისა სიტყუანი ფრიად კეთილ არიანო”, - გვაფიქრებინებს, რომ ის მწერლობაში მართლაც რომ იღებდა მონაწილეობას. ფრაზა “ჴელითა მისითა დაწერილი სულისა მიერ წმიდისა” უფრო ასე უნდა გვესმოდეს, რომ ეს იადგარი ან ლიტურგიკული ჰიმნები მთელი წლისა მას თვით შეუთხზავს თითქოს “სული წმიდის შთაგონებით”.

რა მოცულობისა იყო ეს იადგარი? მართალია, “საწელიწდო იადგარი” გულისხმობს მთელი წლის ჰიმნოგრაფიულ კრებულს, მაგრამ “საწელიწდოც” ყოველთვის ერთისა და იმავე მოცულობის ძეგლს არ გულისხმობს. ამ საკითხთან დაკავშირებულია საკითხი: რა და რამდენი “საგალობელი” დაუწერია გრიგოლს? უეჭველია, ის იადგარი, რომელიც გიორგი მერჩულის დროს ხანძთას ინახებოდა, ზუსტ პასუხს გაგვცემდა ამ საკითხზე, მაგრამ, სამწუხაროდ, ის ჩვენამდე არ შენახულა. დღეს ჩვენ შეგვიძლია ამის შესახებ ვიმსჯელოთ მიქელ მოდრეკილის იადგარის მიხედვით, ვინაიდან, ლაპარაკი არ უნდა, ის შეიცავს, სხვათა შორის, გრიგოლის საგალობლებსაც, მაგრამ გასარკვევია, რომელს და რამდენს. მკვლევარმა პ. ინგოროყვამ მოინდომა ამის გარკვევა (იხ. მისი “გიორგი მერჩულე, ქართველი მწერალი მეათე საუკუნისა”, 1955 წ.). მიქელ მოდრეკილისა და სხვა უძველეს იადგართა დახმარებით მან გამოიანგარიშა, რომ რიცხვი გრიგოლის ჰიმნოგრაფიული შრომებისა სამასს თურმე აღემატება (გვ. 620). როგორ შეიძლება ამისი გამოანგარიშება, როდესაც სახელი გრიგოლისა არ შენახულა არც ერთ ჰიმნზე ან საგალობელზე; როგორ გავიგოთ, რომელი ნაწარმოები ეკუთვნის მას უზარმაზარ ჰიმნოგრაფიულ კრებულებში? პ. ინგოროყვა სულ უბრალოდ მოქცეულა: მიქელ მოდრეკილის იადგარში მას გამოუყვია სახელწარწერილი საგალობელნი: მიქელ მოდრეკილის, გიორგი მერჩულის, იოვანე მტბევარის, იოვანე მინჩხის, სტეფანე სანანოჲსძის, ეზრასი, იოვანე ქონქოზისძის, ბასილი ხანძთელის, კურდანაჲს, მაკარი ლეთეთელის და სხვა ჰიმნოგრაფებისა, რომელნიც იადგარში იხსენებიან, და რაც ამ გამოყოფის შემდეგ დარჩა, ის გრიგოლის კუთვნილებად უცვნია (გვ. 771). ამ გზით ასეთი საკითხის გარკვევა შეუძლებელია: ვინ იცის, ჩამოთვლილთ გარდა, რამდენი ანონიმი ჰიმნოგრაფიის ნაწარმოებია ამ კრებულში, რომელნიც, თუ ამ გზას გავყვებით, გრიგოლის შრომად უნდა მივიჩნიოთ?! ამ გზის მცდარობა შემდეგი მაგალითიდანაც ჩანს: მკვლევარს გრიგოლის ნაწარმოებად მიუჩნევია ერთი “ლექსი”, რომელსაც, მისი სიტყვით, ენათესავება ნ. ბარათაშვილის “ჩემი ლოცვის” ზოგიერთი სტრიქონი; ეს ლექსია “სოფლისა ზღუაჲ აღძრულ არს” (გვ. 614). სინამდვილეში კი ეს ლექსი ნათარმნია ბერძნულიდან, ის ამოღებულია კვირადღის კანონიდან, ხმა VI, გალობა 6, ირმოსი და ღვთისმშობლიანი. ესევე უნდა ვთქვათ არაერთ სხვა საგალობელთა შესახებ, რომელნიც ბერძნულის თარგმანს წარმოადგენენ და მკვლევარს გრიგოლისათვის მიუკუთვნებია.

ერთი სიტყვით, დღეს ჩვენ არ მოგვეპოვება საშუალება, რომ გრიგოლის ლიტერატურული მემკვიდრეობა ზუსტად გავარკვიოთ[3]. თავის მონასტრისათვის გრიგოლს მიუცია კტიტორული ტიპიკონი, რომელიც შეუდგენია საბაწმიდის წესის საფუძველზე. მას, როგორც ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლის ფუძემდებელს, დიდი ღვაწლი მიუძღვის ქართული მწერლობის ისტორიაში. როგორც უნდა იყოს, გრიგოლმა აღზარდა მთელი რიგი მოწაფეებისა, რომელნიც ლიტერატურული ინტერესებით იყვნენ გატაცებულნი. ერთ მათგანს, ვინმე მაკარის, პალესტინაში, საბას ლავრაში, 864 წელს გადაუწერია შესანიშნავი მრავალთავი, რომელიც დღეს სინას მთაზე ინახება. მთელ თავის მოღვაწეობაში გრიგოლი გვევლინება თავდადებულ და შეგნებულ მომხრედ ეროვნული მთლიანობისა და ტაო-კლარჯეთში ახლად აღმოცენებული ეროვნული ხელისუფლებისა, რომელიც, მისი შეგნებით, საეკლესიო-სამონასტრო ინსტიტუტის მორალურ გავლენის ქვეშ უნდა იმყოფებოდეს.









--------------------------------------------------------------------------------

[1] მართლაც, მას ზეპირად მოჰყავდა ციტატები, სხვათა შორის, ეფრემ ასურის. გრიგოლ ღვთისმეტყველისა და კირილე ალექსანდრიელის თხზულებათაგან.

[2] ქართლიდან მისი წასვლა დაკავშირებული უნდა იყოს ნერსეს მიერ ქართლის მიტოვებასა და ხაზარეთში გამგზავრებასთან, რაზედაც აბოს მარტვილობა მოგვითხრობს.

[3] ამის შესახებ დაწვრილებით იხ. კ. კეკელიძის წერილი – ახალი შრომა ძველი ქართული პოეზიის შესახებ, “ლიტერ. ძიებანი”, ტ. XI.