ძველი ქართული ხელნაწერები, კალიგრაფია, მინიატურა, დეკორი, ყდა პარამეტრები

[ნათია]

ვანის სახარება (XIIს)



ვეფხისტყაოსანი (1680წ.)



სვანური მრავალთავი (Xს)



ჯრუჭის II სახარება (XIIს)



სახარება (Xს)


სახარება (XI ს.)



მარტვილის სახარება (XIს.)


შემოქმედის გულანი (XVIII)


ყარამანიანი (XVIII ს.)


კრებული (1713წ.)

[ნათია]

ისტორიული დოკუმენტები:


დაწერილი შიო მღვიმის კრებულისა მწირველისადმი(XIIIს)



გრიგოლ სურამელის ანდერძი შიომღვიმისადმი(XIIIს)



არჩილ II-ის სიგელი სვეტიცხოვლისადმი (XIIს.)



არჩილ II-ის სიგელი სვეტიცხოვლისადმი (XIIს.)



შიო მღვიმის კრებულის დაწერილი ტოხაისძეებისადმი(XIIს.)



ქვენიფნეველის დაწერილი სამადინისძისადმი(XVს)



გიორგი V-ის წყალობის სიგელი (XIV ს.)



ბაგრატ IV-ის სიგელი (XIს)

[ნათია]

მათეს სახარების I თავი


ჭედური ჯვარი (XIV-XVს.)

[ნათია]

წყაროსთავის სახარება



ფსალმუნი (XIII-XVსს.)

[marine]

''ვაი, მომემშია'' - გადამწერის მინაწერი მარტვილის სახარებაზე.

მარტვილის სახარება, 1050 წ.
ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი.

[marine]

ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის თანამშრომლები ხელისუფლებას მიმართავენ


ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის თანამშრომლები საქართველოს ხელისუფლებას მიმართავენ. მიმართვის საფუძველი ებრაელთა ისტორიის მუზეუმის მიერ, ცენტრის საცავში არსებული ებრაულ ხელნაწერთა კოლექციის ნაწილის მუზეუმისთვის გადაცემის საკითხის დაყენება გახდა.

„ბოლო დროს დ . ბააზოვის სახელობის საქართველოს ებრაელთა ისტორიის მუზეუმმა რამდენჯერმე დააყენა ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ებრაულ ხელნაწერთა კოლექციის ერთი ნაწილის, მათ შორის უნიკალური, მსოფლიო მნიშვნელობის ლაილაშის ბიბლიის მუზეუმისთვის გადაცემის საკითხი. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის (ყოფილი ხელნაწერთა ინსტიტუტის) დაარსების მიზანს წარმოადგენდა ქვეყანაში – სახელმწიფო თუ კერძო კოლექციებში – არსებული ხელნაწერი მემკვიდრეობის ერთ სიძველეთსაცავში თავმოყრა, შესაბამისი დაცვის პირობების შექმნა და მათი სამეცნიერო კვლევა სწორედ ამ იდეაზე დაყრდნობით, წლების განმავლობაში, ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ფონდები შეივსო არა მარტო ქართულ, არამედ ბერძნულ, სომხურ, სლავურ, სპარსულ, არაბულ, თურქულ, სხვა აღმოსავლურ თუ ევროპულ და მათ შორის, ებრაულ ენებზე შესრულებული მდიდარი კულტურული და ისტორიული ღირებულების მქონე ხელნაწერი ნიმუშებით.

ათწლეულების განმავლობაში, ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში მიმდინარეობს მაღალკვალიფიციური სამეცნიერო კვლევები, რის საფუძველზეც ცენტრს დამსახურებულად აქვს მოპოვებული საერთაშორისო აღიარება. ამავე დროს ცენტრში სისტემატურად ხორციელდება საგამოფენო, საგანმანათლებლო, სარესტავრაციო, სხვადასხვა სახის საზოგადოებრივი პროექტები, რომელთა მიზანია სხვადასხვაენოვანი ხელნაწერი მემკვიდრეობის დაცვა - შენახვა და პოპულარიზაცია.

ნებისმიერი ექსპონატის, მით უფრო – მსოფლიო მნიშვნელობის „ ლაილაშის ბიბლიის“, ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრიდან სხვა დაწესებულებისათვის გადაცემა ქმნის სახიფათო პრეცედენტს, მთლიანად არღვევს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის შექმნისა და საქმიანობის მთავარ პრინციპს, ეწინააღმდეგება კოლექციათა მთლიანობის იდეას და არ შეესაბამება საერთაშორისო სამუზეუმო პრაქტიკაში დამკვიდრებულ კოლექციათა განუყოფლობის პრინციპს. კოლექციათა ერთიანობის რღვევის ტენდენცია მომავალში დიდი პრობლემა გახდება ზოგადად ქართული სამუზეუმო სივრცისათვის.

ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის თანამშრომლები იმედს ვიტოვებთ , რომ არ შეექმნება საფრთხე ცენტრის უნიკალური კოლექციის ერთიანობას“, - აღნიშნულია ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის თანამშრომლების განცხადებაში.

http://news.ge/ge/news/story/129934-khelna...ebas-mimartaven

[marine]

"ერთი კალიგრაფი წერდა, - კალამი დამივარდა და წვერი მოსტყდა, რის გამოც ვერ მოვახერხე გადაწერაო. ეს კი იმას მიანიშნებს, რომ კალმის წვერი ნაზი და წვრილი უნდა ყოფილიყო".

/"კარიბჭე" N2, 2015, გვ.17/

[marine]

"ადრე, თურმე, ლერწმის კალმის წვერს სხვადასხვანაირად თლიდნენ იმის მიხედვით, თუ დამწერლობის რომელი სახით უნდა შეესრულებინათ ტექსტი - ნუსხურით თუ მხედრულით".

/"კარიბჭე" N2, 2015, გვ.17/

[marine]

"კალიგრაფია არ არის მხოლოდ ლამაზად წერა, ეს უფრო მეტია. კალიგრაფია მაძლევს საშუალებას გადმოვცე ჩემი შინაგანი სამყარო, ჩემი ფიქრები და სურვილები. ვმუშაობ სასულიერო და საერო თემატიკაზე".

/მარიამ შილაკაძე
"საპატრიაქროს უწყებანი" N4, 2016, ჩანართი/

[marine]

"უძველესი ხელნაწერები, რომელთაც ჩვენამდე მოუღწევიათ და გადაწერილია საქართველოს ყოფილ საზღვრებში და არა უცხოეთის ქართულ კერებში (სინას მთაზე, პალესტინაში, ათონზე და სხვა), ყველა ეკუთვნის ტაო-კლარჯეთის მონასტრებს".

/"თვენი 3" 21 იანვარი - 31 იანვარი, გვ. 276/

[marine]

"იქვეა [მესტიის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმში] XII საუკუნის "ლაბსყალდის ოთხთავი", ხევის მთავარანგელოზის ეკლესიისთვის იერუსალიმში გადაწერილი XII საუკუნის "ლაჰილის ოთხთავი". მას ახლავს ანდერძი, სადაც შემწირველი მთავარანგელოზს ავედრებს ხელნაწერს და ეკლესიის მსახურებს სთხოვს, ღამით კვამლს ნუ მიუშვებთ და გაუფრთხილდით, რომ არ დაზიანდესო".

/"კარიბჭე" N25, 2009, გვ. 30/

[marine]

"გადმოცემით, ერთხელ ეკლესიის ეზოში არგნით გამოსული წინამძღვრისს [წმ. ამბროსი ხელაიას] ყურადღება მიიპყრო ყრუ ხმამ, რომელიც მიწის სიღრმიდან ამოდიოდა; მამა ამბროსის მითითებით გათხარეს ის ადგილი და იპოვეს აკლდამა, სადაც ინახებოდა უძვირფასესი ხელნაწერები. მათ შორის იყო ჭელიშური ხელნაწერიც".

/"თვენი" წიგნი 8, 11 მარტი - 20 მარტი, გვ.158/

[marine]

"ურბნისის მწიგნობართა შესახებ მასალას ჩვენამდე ძალზე ნაკლული სახით მოუღწევია. XVI საუკუნეში ურბნისში მოღვაწეობდა ვლასი ურბნელი, რომელმაც არაერთი დიდებული ხელნაწერი გადაარჩინა დაღუპვასა და განადგურებას. მის მიერ შეკაზმული მრავალი ხელნაწერი ჯვრის მონასტერში ინახებოდა.

საკმაოდ ცნობილი გახლდათ ევდემოზ რატიშვილი. მისი დაკვეთით საბა მღვდელსა და ზაქარია მწერალს 1674 წელს დაუმზადებიათ საკმაოდ ცნობილი ხელნაწერი - ყანჩაეთის ჟამნგულანი, ის მოხატულია მდიდრულად, ზოგიერთ ილუსტრაციას არშიაზე კალიგრაფიული მხედრულით მიწერილი აქვს ევდემოზის სასულიერო შინაარსის ლექსები. დაურთავს ფერადებით შესრულებული პორტრეტიც ევდემოზისა. როგორც ირკვევა, ევდემოზს ეს ხელნაწერი შეუწირავს კაბენის მონასტრისთვის. მნიშვნელოვანია ასევე ნიკოლოზ ხერხეულიძის მოღვაწეობაც, რომელმაც იქ მნიშვნელოვანი აღმშენებლობითი საქმიანობა ჩაატარა. როგორც ირკვევა, ის ლექსებსაც წერდა. ექვთიმე თაყაიშვილს უპოვია მისი ერთი ლექსი, რომელიც ქვაზე იყო ამოკვეთილი.

ძველი ქართული სასულიერო-საეკლესიო მწერლობით ყოფილა დაინტერესებული იოსებ ურბნელიც. მისი დავალებით სიონის დეკანოზს ნოკოლოზს გადაუწერია საგალობლები. ურბნისს ჰქონდა მდიდარი ბიბლიოთეკა. ამ წიგნთსაცავიდან ჩვენამდე მოღწეულია რამდენიმე ხელნაწერი. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ურბნისის სახარება, რომელიც გადაუწერია იოანე ტატანელს. საყურადღებოა აგრეთვე გულანი, რომელიც ვახტანგ ლევანის ძემ და მისმა მეუღლემ რუსუდანმა გადააწერინეს (1707წ.) იესე გარსევანიშვილს და შესწირეს ურბნისის ტაძარს."

/"კარიბჭე" N5, 2008, გვ. 54/

[marine]

"1934 წელს, ეპისკოპოსი ეფრემი [სიდამონიძე] მივლინებული იყო ეჩმიაძინში, სადაც გაეცნო ქართულ ხელნაწერებსა და შეხვდა სომეხთა კათალიკოს ხორენს".

/"კარიბჭე" N7, 2017, გვ.38/

[marine]

"[ალავერდის ოთხთავი, XI ს.] ეს არის ერთადერთი ქართული ხელნაწერი, რომელშიც გვხვდება მაცხოვრის ტილოზე აღბეჭდილი ხელთუქმნელი ხატის, ანუ მანდილიონის გამოსახულება.

ხელნაწერი მეტად საინტერესო ცნობებს გვაწვდის შაჰ-აბასის მიერ კახეთის მოოხრების, ლუარსაბა ქართლის მეფის, მისი დედის - თამარის დატყვევების, კახთა დედოფლის ქეთევანის წამების (1624) და სხვა მნიშვნელოვან მოვლენების შესახებ".

/"ლამპარი" N9, 2017, გვ.12/

[marine]

ხელნაწერები

ჩვენამდე მოღწეულია ძველი აღთქმის ორი უძველესი კრებული - ოშკისა და მცხეთის ბიბლიები. ოშკის ანუ ათონის ბიბლია ათონის ივერთა მონასტერშია დაცული და გადაწერილია X საუკუნეში, 978 წელს, ცნობილი ათონელი მოღვაწის, იოანე-თორნიკეს დაკვეთით. მოღწეულია ათონის ბიბლიის სამი გადამწერის სახელი - მიქაელი, სტეფანე და გიორგი. ეგრეთ წოდებული მცხეთის ბიბლია კი, რომელსაც სხვაგვარად საბას ბიბლიას უწოდებენ, XVII-XVIII საუკუნეებით თარიღდება. იგი დიდ სულხან-საბა ორბელიანს შეუდგენია.

მიუხედავად იმისა, რომ ოშკის ბიბლიიდან მცხეთის ბიბლიამდე საკმაოდ დიდი პერიოდი, შვიდი საუკუნეა, ამ შუალედში ბიბლიის სხვა კრებული არ ჩანს, სამაგიეროდ, ჩვენამდე მოაღწია სწორედ ამ შუალედში გადაწერილმა ცამეტმა ხელნაწერმა, რომლებიც ძველი აღთქმის ამა თუ იმ წიგნს შეიცავენ და რომლებმაც მოუმზადეს ნიადაგი მცხეთის ბიბლიისა და შემდგომი კრებულების მომზადებას საქართველოში.

ჩვენამდე მოაღწია ამ შუალედში შექმნილმა გელათურმა ბიბლიამ, რომელიც XI საუკუნის ბოლო წლებით თარიღდება. გელათურ ბიბლიას თან ერთვის განმარტებები, კატენები, რის გამოც მას "კატენებიან ბიბლიასაც" უწოდებენ.

უნიკალურ ხელნაწერთაგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია ადიშის ოთხთავი, რომელიც დღესაც სვანეთში, მესტიის მუზეუმშია დაცული; ოპიზის 913 წლის ხელნაწერი, რომელიც ოპიზიდან ათონზე გადაუტანიათ და ახლაც იქაა დავანებული; ჯრუჭის ოთხთავი, რომელიც 936 წლით თარიღდება; პარხლის მრავალთავის გადამწერის, გაბრიელ პატარაიას მიერ გადაწერილი პარხლის ხელნაწერი, ქსნის ოთხთავი, რომელსაც IX საუკუნით ათარიღებენ, აგრეთვე X საუკუნით დათარიღებული ურბნისის ოთხთავი.

/"კარიბჭე" N15, 2008, გვ.38/

[marine]

ნიკორწმინდა
ეს სოფელი რაჭაში ერთ-ერთი მადლიანი ადგილია. ნიკორწმინდიდან მიდის ჭელიშის მონასტრისკენ გზა. სოფლის ცენტრში დგას ნიკორწმინდის დიდებული ტაძარი. ეკლესიის მშენებლობა XI საუკუნის დასაწყისში დაუსრულებიათ. ტაძრის კედელზე ამოკვეთილია ასომთავრული წარწერა: "ქრისტე, ძეო, ღმრთისაო, ადიდე სიმრთელით და დღეგრძელობით შენ მიერ გვირგვინოსანი ბაგრატ აფხაზთა და რანთა მეფე, და ქართველთა კურაპალატი. და გაზარდე ძე მათი გიორგი ნებასა შინა შენსა მეოხებითა წმიდისა მღვდელთმოძღუარისა ნიკოლოზისაითა".

ისტორიული წყაროების მიხედვით, რაჭის ერისთავები მწიგნობრულ-საგანმანათლებლო საქმიანობას მისდევდნენ. შოშიტა მესამის დაკვეთით გადაუწერიათ "გულანი", როსტომ ერისთავის ბრძანებით გადაწერილია "სამართლის წიგნები", "ქილილა და დამანა", "კარაბადინი".

აღმოსავლეთ საქართველოდან დევნილი კახთა მეფე თეიმურაზ I იმერეთს აფარებდა თავს. იგი რაჭის ხშირი სტუმარიც ყოფილა. მას რაჭაში დაუწერია "შედარება გაზაფხულისა და შემოდგომისა", "შამიფარვანიანი". რაჭას ხშირად სტუმრობდა არჩილ მეფეც.

თედო ჟორდანიას ნიკორწმინდის საბუთთა შორის უპოვია ტყავის გრაგნილზე (ეტრატი) ხუცურით დაწერილი ერისთავთ ერისთავ რატის ძის კირილეს სიგელი. სიგელიდან ჩანს, რომ იმ დროისთვის ნიკორწმინდას მდიდარი მეურნეობა ჰქონდა. თითოეულ მათგანში ცალკე სასახლე იყო აგებული.

1919 წელს, რაჭაში ყოფნის დროს, ექვთიმე თაყაიშვილს ნიკორწმინდაში უპოვია "სულთა მატიანის" ერთი თაბახი - მოხსენიებანი საქართველოს მეფეთა და კათალიკოსთა. იგი სამ ნაწილად იყოფა. პირველია დავითნი. სულ შვიდი რვეული. გადაწერილია ზოსიმე კარგარეთელის მიერ გიორგი მეორის იმერეთში მეფობის დროს. გადამწერლად მოხსენიებულია აგრეთვე იოაკიმე ჭუმბურისძე. მეორე ნაწილი დაწერილია სხვა ხელით და სხვა ქაღალდზე, მაგრამ ასევე მეფე გიორგი მეორის დროს და მოიცავს სხვადასხვა ისტორიულ მინაწერს. ხელნაწერის მესამე ნაწილიც სხვა ხელითაა დაწერილი, მაგრამ გადაწერილია ისევ გიორგი მეორის მეფობისას. შეიცავს საგალობლებს. ამ ნაწილში მოხსენიებულია მანოელ ჩხეტიძე, რომელიც იმერეთის მეფეს, ბაგრატ მესამეს ხონელ ეპისკოპოსად დაუნიშნავს, ხოლო 1534 წელს დაუდგენია ნიკორწმინდელად და XVI საუკუნის მეორე ნახევარში ის მაწყვერელი გამხდარა.

ნიკორწმინდის ხელნაწერში, საქართველოს მეფეებთან ერთად, მოხსენიებულნი არიან მღვდელმთავრები: იოანე, სამოელი, შიო, ევლალი, პეტრე, მელქისედეკი (სვეტიცხოვლის მეორედ აღმშენებელ-განმაახლებელი), ოქროპირი (იოანე ოქროპირი), გიორგი (გიორგი ტაოელი), გაბრიელ საფარელი, პეტრე, ევსტატი, გიორგი, დიმიტრი, ბასილი, იოანე, სვიმეონი, მელქისედეკ ძე მეფისა, საბა, არსენი გულაბერიძე, მიქაელ მირიანის ძე.

/"კარიბჭე" N21, 2008, გვ.49/

[marine]

"ისტორიკოსი გიორგი ბოჭორიძე წერს: "ერთი უძველესი ხანის ცენტრთაგანი უნდა ყოფილიყო ჭელიში. ეკლესია ძლიერ დიდი ხნის აშენებული არ უნდა იყოს. იგი შიგნით და გარეთ გალესილია კირით და არავითარი წარწერა არ უჩანს, ვფიქრობ, XIV-XVI საუკუნეებისაა. უძველესი ხანის არის მხოლოდ მონასტრის გამოქვაბულები ბერთათვის და სადაყუდებულო - განდგომილთათვის მაღალ კლდეში. მაგრამ ჭელიშში რომ დიდი კულტურის ცენტრი უნდა ყოფილიყო უძველეს ხანაში, ამას ადასტურებს ის ხელნაწერი წიგნები, რომლებმაც ჩვენამდე მოაღწია. ერთი ასეთთაგანია ეტრატზე ნაწერი ოთხთავი XI საუკუნისა, გადატანილი შემდეგ ხონჭიორში. ამ ოთხთავის მინაწერი და ანდერძი გვეუბნება, რომ ოთხთავი ჭელიშის კუთვნილებაა. იგივე ანდერძი იხსენიებს მრავალ ძვირფას ჭედილ და მინანქრიან ნივთებს, რომლებიც გაუკეთებია ჭელიშისთვის დანიელ ხანბაშურის გაზრდილს ნიკოლოზს".

ტაძარი საფუძლიანად შეუკეთებია XVI საუკუნეში ნიკორწმინდელ ეპისკოპოს მელქისედეკს (საყვარელიძე).

ჭელიშის მონასტერში ინახებოდა არაერთი ძველი ქართული ხელნაწერი. 1902 წელს არქიმანდრიტმა წმინდა ამბროსიმ (ერისკაცობაში ბესარიონ ხელაია, შემდგომში საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი) ეკლესიის ეზოში აღმოაჩინა აკლდამა, სადაც ინახებოდა "მოქცევაი ქართლისაის" მანამდე უცნობი ხელნაწერის ვარიანტი, შატბერდულზე უფრო ვრცელი."

/კარიბჭე N21, 2008, გვ.48/

[marine]

"იფარის თემში შედის მთაზე ბუდესავით გამოკიდებული სოფელი ჰადიში. ამ ისტორიულმა სოფელმა შემოგვინახა ჰადიშის ოთხთავი. ოთხი საუკუნე იცავდა აქაური მოსახლეობა შატბერდში გადაწერილ ამ სახარებას. ის დღეს მესტიის მუზეუმში ინახება."

/"კარიბჭე" N22, 2009, გვ.30/

[marine]

- ჯუმათის მონასტერი საგანმანათლებლო ცხოვრების მნიშვნელოვანი კერაც იყო...

- ჯუმათის მონასტრის მამასახლისს, ნიკოლოზს კლარჯეთიდან 5 ძველი ხელნაწერი გადმოუტანია: სახარება (დღეს ადიშის სახარების სახელით ცნობილი), მრავალთავი, ხელთ-კანონი, მამათა წიგნი და კითხვა-მიგება. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ნიკოლოზ ჯუმათელი XV-XVI საუკუნეების მოღვაწე უნდა იყოს. კლარჯეთის მონასტრიდან წიგნების წამოღება გამოწვეული უნდა ყოფილიყო ამ მხარეში თურქთა განუწყვეტელი თარეშით. 1873 წელს დ. ბაქრაძემ ჩოხატაურის რაიონში მდებარე უდაბნოს მონასტრის ბიბლიოთეკაში ნახა ადიშის მრავალთავი, რომელიც, როგორც ჩანს, XVII საუკუნეში გადმოუტანიათ სვანეთიდან. მასთან ერთად მეცნიერს უნახავს იოანე ოქროპირის თარგმანება და მეტაფრასი ანუ წმინდანთა ცხოვრება, ძვირფას ეტრატზე ხუცურით შესრულებული ხელნაწერი. 1920 წელს მრავალთავი უდაბნოს მონასტრის ბერებმა დაუთმეს ა. შანიძეს. ჯუმათის მონასტერში გადაუწერიათ ჯუმათის გულანი, რომელიც ჩვენამდე მოღწეული არ არის.

/პროფესორი ცაცა ჩხარტიშვილი
"კარიბჭე" N22, 2009, გვ.55/