ისტორიის ფურცლებიდან, დოკუმენტები, ჩანაწერები პარამეტრები

[ვალერი]

ამ თემაში დავდოთ ის საინტერესო დოკუმენტები თუ ჩანაწერები რომელიც ჩვენი ქვეყნის წარსულს, ისტორიას ეხება და არა მარტო ჩვენ ისტორიას, საერთოდ მსოფლიო ისტორიას.

”ქართლის ცხოვრებაში” დაცული გადმოცემით ქართლი თავდაპირველად ეწოდებოდა ქართველთა ლეგენდარული წინაპრის, ქართლოსის მიერ მცხეთის პირდაპირ მთაზე აშენებულ სიმაგრეს და რეზიდენციას. აქედან მისი სახელი ეწოდა ჯერ მთას და შემდეგ-მთელ ქვეყანას, რომლის ცენტრიც ეს ადგილი იყო: ”ერქვა მთასა მას ქართლი. და ამის გამო ეწოდა ყოველსა ქართლსა ქართლი”. მართლაც, ძველად ქართ-ი(ქართა) ეწოდებოდა შემოზღუდულ, გამაგრებულ ადგილს. მეგრულში და ზოგიერთ დასავლურ ქართულ დიალექტში(მაგ.: იმერულში, გურულში) დღესაც ქართა აღნიშნავს შემოფარგლულ ადგილს, რომელშიც ათავსებენ შინაურ ცხოველებს. სავსებით შესაძლებელია, რომ ადრე სიმაგრის, გამაგრებული ადგილის აღმნიშვნელმა ამ სიტყვამ მოგვიანებით მხოლოდ ცხოველთათვის შემოზღუდული ნაგებობის მნიშვნელობა შეინარჩუნა, ე.ი. ქვეყნის ცენტრს ერქვა ქართლი ანუ გამაგრებული ადგილი და შემდეგ ეს სახელწოდება მთელ ქვეყანაზე გავრცელდა.

ო.ჯაფარიძე, რ. მეტრეველი, მ. ლორთქიფანიძე და სხვ.-საქართველოს ისტორია X კლასისათვის. გამომც. ”ცისარტყელა”.

[KAIROS]

ლეონტი მროველის შესახებ

სომხურ წყაროებსა თუ გადმოცემებს რაც მის სომხოფილობაზე ნამდვილად არ მიანიშნებს, არამედ უფრო ობიექტურობაზე.

საინტერესოა, არადა არამარტო მე, არამედ ბევრი ისტორიკოსი თვლიდა მას სომხოფილად თუ არა რაღაც გავლენის ქვეშ მყოფს მაინც, ნახეთ

"..ხოლო შვილთა შორის მისთა გამოჩნდის კაცნი რვანი, გმირნი ძლიერნი და სახელოვანნი, რომელთა სახელები ესე არს: პირველსა ერქუა ჰაოს, მეორესა ქართლოს, მესამესა ბარდოს, მეოთხესა მოვაკან, მეხუთესა ლეკ, მეექუსესა ჰეროს, მეშვიდესა კავკას, მერვესა ეგროს. ესე რვანი იყვნეს გმირნი. ხოლო ჰაოს უმეტეს გმირი იყო ყოველთასა, რამეთუ ეგევითარი არაოდეს ყოფილ იყო არცა წყლის-რღუნის წინათ და არცა შემდგომად ტანითა, ძალითა და სიმჴნითა", ნუ ახლა ეს ჰაოსომანია, აშკარად სომხური გავლენაა, რომაა ვფიქრობ ნათელია..
ეს საინტერესო სტატიაა მასზე და მის შრომებზე

34. ლეონტი მროველი



მეთერთმეტე საუკუნიდან ჩვენ გვაქვს რამდენიმე ნაწარმოები, რომელთა ავტორად ერთ-ერთი მინაწერი ლეონტი მროველს თვლის. სახელდობრ, მარიამ დედოფლის (აგრეთვე ანა დედოფლისაც) “ქართლის ცხოვრებაში” ერთ ადგილას აღნიშნული: “არჩილის წამება და მეფეთა ცხოვრება და ნინოსაგან ქართლის მოქცევა ლეონტი მროველმან აღწერა” (გვ. 211), და თან დამატებულია: “დედასა ესთენ ეწერაო”. არავითარი სხვა, ან სხვა წყაროდან მომდინარე. ცნობა ლეონტი მროველისა და მისი ლიტერატურული მოღვაწეობის შესახებ ჩვენ არ მოგვეპოვება[1]. მაგრამ ასაკი იმ ნაწარმოებისა, რომელშიაც ამ მინაწერს ადგილი აქვს, თავდებია იმისა, რომ ის, თუ თანამედროვე არაა ლეონტისა, ძალიან მალე კია გაკეთებული მის შემდეგ. სიტყვები: “დედასა ესთენ ეწერაო”, გვაფიქრებინებს, რომ, თავდაპირველად, სანამ “ქართლის ცხოვრების” პირველი კრებული შედგებოდა, არსებობდა ცალკე კრებული ლეონტის შრომებისა აღნიშნული მინაწერით, რომელიც აქედან რედაქტორს, მართალია უადგილო ადგილას, “ქართლის ცხოვრებაშიც” ჩაურთავს.

ტიტული მროველი გვაფიქრებინებს, რომ ლეონტი ყოფილა რუისის მღვდელმთავარი: ეპისკოპოსი ან მთავარეპისკოპოსი. ის რომ მართლაც სასულიერო პირია, ამის თავდებია ნინოსა და არჩილ მეფის ცხოვრება, აგრეთვე მეფეთა ცხოვრების ზოგიერთი აზრი და წარმართობის განმაქიქებელი პოლემიკური და ქრისტიანობის განმადიდებელი აპოლოგეტური ტონი, რომელიც უფრო სასულიერო პირს შეშვენის.

როდის ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა ლეონტი? ამის შესახებ აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს. აკად. ნ. მარის შემთხვევით გამოთქმული აზრის თანახმად, ლეონტი მერვე საუკუნის მწერალია[2]. ამ აზრს, რომელსაც მხარს უჭერს მ. ჯანაშვილიც[3], საფუძვლად უძევს, ალბათ, არჩილ მეფის მეტაფრასული ცხოვრების შემდეგი სიტყვები: არჩილის “ღირსებისთა ქებათა ვერვინ მკადრე ქმნილ არს, თჳნიერ მის ჟამისა წმიდისა ეპისკოპოსისა ლეონტი მროველისა, რომელსაცა მისი სანატრელი ცხორებაჲ და ღუაწლი ვრცლად აღუწერია, ვითარცა მოგჳთხრობს მატიანე ქართველთა ცხოვრებისაო”[4]. მაგრამ, როგორც ის არაა მართალი, რომ ლეონტის არჩილის ცხოვრება “ვრცლად აღუწერია”, ისე არც ისაა მართალი, ვითომც ის, ლეონტი, “მის ჟამისა”, ესე იგი არჩილის დროის, მაშასადამე, მერვე საუკუნის მწერალია. აკად. ივ. ჯავახიშვილის გამოკვლევით, შეუძლებელია ლეონტი მროველს მეთერთმეტე საუკ. ადრე ეცხოვრა. ის მას თვლის ამ საუკუნის პირველი ნახევრის მოღვაწედ[5]. ს. კაკაბაძე თავდაპირველად არსებითად ეთანხმებოდა აკად. ი. ჯავახიშვილს, თუმცა ლეონტის მოღვაწეობის ხანად მას მიაჩნდა მეთერთმეტე საუკუნის არა პირველი ნახევარი, არამედ დასასრული მისი, დავით აღმაშენებლის მეფობა[6]. შემდეგ კი ლეონტის მოღვაწეობის დრო მან გადმოიტანა 900 - 920 წლებში ერთი გლოსის მიხედვით, რომელიც ლეონტის არჩილის “ცხოვრებაში” შეუტანია, სახელდობრ: ბერძენთა მეფე უთვლის არჩილსა და მიჰრს: “დაადგერით სიმაგრეთა შინა თქუენთა, ვიდრემდის წარხდეს წელიწადნი მათნი სამასნი, რამეთუ ორას და მეერგასესა წელსა განევლთოს მეფობა მათი და განსრულებასა მესამასისა წელიწადისასა მოეცეს ძალი მეფობასა ჩუენსა და შევმუსრნეთ აგარიანნი”. ს. კაკაბაძის აზრით, რადგანაც აგარიანთა “განვლთოლვა” და მათგან შუამდინარის დაბრუნება 250 წლის შემდეგ ჰიჯრიდან, ესე იგი 880 წლის ახლოს, არ მომხდარა, ლეონტის ამ სიტყვების აღსასრული მესამასე წელიწადისათვის დაგაუდვია, მაშასადამე, თავის სალიტერატურო მუშაობა მას უნდა ეწარმოებინა 930 წელზე უფრო ადრე, დაახლოებით 900 - 920 წლებშიო[7]. ჯერ ერთი აღნიშნული გლოსა იკითხება არა ლეონტის მიერ დაწერილს არჩილის “ცხოვრებაში”, არამედ ჯუანშერის ისტორიაში[8], მაშასადამე, ის ეკუთვნის არა ლეონტის, არამედ ჯუანშერს. მეორე - თუ ამ გლოსაში ჩვენ ჯერ კიდევ აუსრელებელ წინასწარმეტყველებას დავინახავთ აგარიანთა დასუსტებისა და შემუსვრის შესახებ, ლეონტის მოღვაწეობა ისეთივე უფლებით შეგვიძლია 250 წელზე ადრე ჰიჯრიდან დავდოთ, როგორითაც მესამასე წელზე. მარლაცდა, თუ მისი მოღვაწეობა ჰიჯრიდან სამასი წლის შესრულებამდე უნდა დაიდოს, რატომ მაინცდამაინც 900 - 920 წლებს უნდა მივაკუთვნოთ ის და არა მეცხრე, მერვე ან მეშვიდე საუკუნეებს? მესამე - დღეს უკვე გამორკვეულია, რომ ამ გლოსაში ჩვენ გვაქვს არა ჯუანშერისა და, მით უმეტეს, ლეონტის წინასწარმეტყველება ან მოლოდინი, არა რაიმე რეალური ისტორიული ფაქტის აღმნიშვნელი თარიღი, არამედ ასტროლოგიურ-კაბალისტიკური “ჰერმეს ტრისმეჯისტონის წიგნიდან” ამოღებული გამოანგარიშებისა და რიცხვთა კომბინაციების გამოძახილი[9], ამიტომ მათზე დაყრდნობით ყოვლად შეუძლებელია ლეონტი მროველის მოღვაწეობის დათარიღება.

მ. თარხნიშვილის აზრით, ლეონტი მროველის ლიტერატურული საქმიანობა მერვე საუკუნის მეორე ნახევარს ვერ გადასცილდება[10]. უფრო ზუსტად, ის უნდა დაიდოს 6 - 7 საუკუნ., სომეხ-ქართველთა საეკლესიო განხეთქილებამდე[11]. რატომ? რადგანაც მისი სახელით ცნობილი შრომები ამ ეპოქას ეკუთვნიანო (S 92). მაგრამ ეს უკანასკნელი ხომ დასამტკიცებელია, განა შეიძლება ერთი უცნობით მეორე უცნობის გარკვევა? მ. თარხნიშვილს არც ის უშლის ხელს, რომ ლეონტის შრომაში იხსენიება ქ. ბაღდადი, - ეს, მისი სიტყვით, შემდეგი დროის დამატებაა, - არც ის გარემოება, რომ ამ შრომაში არაბთა ეპოქის კვალი ჩანს, ესეც, მისივე განცხადებით, ან მოგვიანო დროის ინტერპოლაციაა, ანდა არამეულ-სირიულის (??) გამოვლინება (S 407, შენიშვ. ). ყველაფერი ეს ნაკარნახევია უფრო არქაიზაციის მიზნით, ვიდრე მკაცრი მეცნიერული მეთოდით. არც ლიტერატურული წყაროები ლეონტისა, რომელთაგან ზოგიერთი X - XI ს. ეკუთვნის, არცთუ მისი გეოგრაფია ასეთი განცხადების უფლებას არ იძლევა. არ იძლევა ამის უფლებას მისი საისტორიო შრომის მიზანდასახულება, განსაკუთრებით კი ენა თხზულებისა[12].

როგორც ქვემოთ, თავის ადგილას, დავინახავთ, ყველაზე ადრინდელი შრომა ლეონტისა არის “ნინოს ცხოვრება”; ამას ის იყენებს თავის მეორე შრომაში “მეფეთა ცხოვრებაში”, რომელიც დაწერილია 1072 წლამდე. ხოლო მესამე მისი შრომა “მარტვილობა არჩილ მეფისაძ, შედგენილია 1072 წლის შემდეგ, ვინაიდან იმას იყენებს ჯუანშერი. ასე რომ, ამისდა მიხედვით, ლეონტი ჩვენ გვესახება მეთერთმეტე საუკუნის სამოციანი-სამოცდაათიანი წლების მოღვაწედ[13]. დღეს უკვე “ქვანიც ღაღადებენ” ამ ჭეშმარიტებას. 1957 წლის ივნისში აღმოჩენილი იქნა თრეხვის გამოქვაბულში ქვაჯვარის ძეგლი, რომელსაც შემდეგი წარწერა აქვს:

წმიდაჲ მიქელ მთავარანგელოზი.

მე ლეონტი მროველმა დიდითა მოჭირვებითა აღვაშენე ესე ქუაბი ხატისათჳს ღმერთეებისა და დღესა ჭირისასა ნავთსაყუდელად რუისისა საყდრისა შვილთათჳს ჟამთა შინა ალფარსალან სულტანისაგან ოხრობისათა.

ქორონიკონსა სპვ[14].

აქიდან ირკვევა, რომ ლეონტი მროველი თანამედროვეა ალფარსლან სულტანისა (1063 - 1072), და უკანასკნელის მიერ საქარველოს აოხრებასთან დაკავშირებით (1065 - 1068 წ.,) 1066 წელს (ქორონიკონი სპვ) მას აუშენებია ქუაბი, რომელშიაც დასახელებული ძეგლი შენახულა.

როგორც მისი შრომებიდან ჩანს, ლეონტი საკმაოდ ნაკითხი და განათლებული კაცი ყოფილა: მას კარგად სცოდნია როგორც საეკლესიო (ბიბლია, აგიოგრაფია), ისე საერო (შაჰნამე), საისტორიო (ბიზანტიელი ისტორიკოსები, მოსე ხორენელი, აგათანგელოსი) და აპოკრიფული (ფსევდოეფრემი, ფსევდომეთოდი) მწერლობა. უცხო ენათაგან მან იცის ბერძნული ენა, რომლიდანაც თარგმნის ერთ აპოკრიფს და რომლის ნორმების მიხედვით აწარმოებს ქართველი ეთნარხოსების სახელებს, აგრეთვე სპარსული (ამ ენაზე მას მთელი წინადადება მოუყვანია თავის მატიანეში, გვ. 160) და, შეიძლება, სომხურიც.

ახლა განვიხილოთ მისი შრომები, რომლებიც ზემომოყვანილ მინაწერში არის ჩამოთვლილი. ესენია: ნინოს ცხოვრება, მეფეთა ცხოვრება და არჩილ მეფის წამება.

I. ცხოვრება ნინოსი. ლეონტი მროველის დრომდე ჩვენს მწერლობაში არსებობდა ნინოს ცხოვრების ის რედაქცია, რომელიც შემოუნახავს ჩვენთვის შატბერდისა და ჭელიშის ხელნაწერებს და რომლის შესახებ ქვემოთ გვექნება ლაპარაკი. აი ეს რედაქცია აუღია ლეონტის და თავისებურად გადაუკეთებია. რაც ძველი რედაქციის თავში იყო მოქცეული, მას ბოლოში მოუთავსებია; პირველი პირის მოთხრობა მესამე პირისად გადაუკეთებია, ზოგიერთი პარაგრაფი ძველი მოთხრობისა გამოუშვია, ზოგი მიუმატებია, ფრაზები განუვრცია და სიტყვები განუახლებია. უმთავრესი განსხვავებანი ლეონტის რედაქციისა ძველი რედაქციისაგან უკვე აღნიშნულია სამეცნიერო ლიტერატურაში[15], ამიტომ მათ აქ აღარ გავიმეორებთ; შევნიშნავთ მხოლოდ, რომ იმ ადგილთა შორის, რომელნიც ლეონტის თვითონ შეუტანია, უფრო მნიშვნელოვანი ცნობა ნებროთის წიგნის შესახებ (გვ. 86 - 87) და ამბავი კეისრისათვის საცოლოს ძებნისა და თრდატ, სომეხთა მეფისაგან, ნინოს თანამოგზაურ რიფსიმიანთა წამებისა (გვ. 63 - 66). პირველი ამოღებული აპოკრიფიდან “თარგმანი დაბადებისათჳს ცისა და ქუეყანისა”, რომლის შესახებ ქვემოთ გვექნება ლაპარაკი, რაც შეეხება მეორეს, უკანასკნელი წლების სპეციალური გამოკვლევით (პროფ. ილ. აბულაძე), რიფსიმიანთა წამებისა და სომეხთა მოქცევის გამოცემისას ლეონტის გამუყენებია ერთი და იგივე წყარო, შემცველი როგორც წამებისა, ისე მოქცევისაც. ეს წყაროა ბერძნული, და ისიც ამ ენაზე დაცული ვრცელი ვარინტი აგათანგელოსისა თუ არა, მისგან არც ისე დიდად დაშორებული[16].

საერთოდ უნდა შევნიშნოთ, რომ ვერც ერთი იმ ნაკლთაგანი, რომელიც ახასიათებს ძველს, შატბერდულ რედაქციას ნინოს ცხოვრებისას, ლეონტის თავიდან ვერ აუცილებია და თავის შრომაში ნაბიჯი წინ ვერ წაუდგამს. ამით აიხსნება, ალბათ, ის სიტყვები, რომლითაც არსენ ბერი ახასიათებს ამ შრომას: “ესე ნეტარისა ნინოჲს ცხორებაჲ შეუწყობელად, განბნეულად და აღრეულად ეწერა... ამისათჳს საეკლესიოთ მკითხველთათჳს ფრიად საწყინო იყო და მსმენელთათჳს უჴმარ და ვერ საცნაურო[17]. თუმცა, მიუხედავად ამისა, ლეონტის შრომამ გამოდევნა სხვა ვერსიები ჩვენი მწერლობიდან და უცილობელი ბატონობა მოიპოვა, ალბათ, იმიტომ, რომ ის “ქართლის ცხოვრების” შემადგენელ ნაწილად იქცა.

ლეონტის ეს შრომა თავდაპირველად მეფეთა ცხოვრებაში შეტანილი არ ყოფილა, ის შეადგენდა დამოუკიდებელ შრომას, ისე როგორც არჩილის წამება. ეს რომ ასეა, შემდეგიდან ჩანს: 1) ის იწყება, როგორც მთლიანი და დამოუკიდებელი შრომა, სიტყვებით: “პირველად უკვე ვაჴსენოთ ცხორება წმიდისა და ნეტარისა დედისა ჩუენისა” (გვ. 55); 2) არსენ ბერი, ავტორი ნინოს მეტაფრასული ცხოვრებისა, ამბობს: ესე ნეტარისა ნინოჲს ცხორებაჲ შეუწყობელად და განბნეულად ჰამბავსა მეფეთასა თანა სწერიაო. მაშასადამე, მის დროს ყოფილა ისეთი ნუსხებიც ნინოს ცხოვრებისა, რომელნიც მეფეთა ცხოვრებაში კი არ ყოფილა შეტანილი, როგორც ახლა, არამედ მასთან ერთად ან მის გვერდით არსებობდა; 3) ავტორი გადმოგვცემს მირიანის ცხოვრებას მთელ პარაგრაფში (გვ. 48 - 55), რომელსაც ათავებს მირიანის მიერ მოხდენილი სარწმუნოებრივი რეფორმის მოკლე აღწერილობით: “მას ჟამსა მოსრულ იყო წმიდა და ნეტარი დედა და ემბაზი ჩუენი ნინო და დაეყო მცხეთასა შინა სამი წელი და განაცხადა ქრისტეს სჯულისა და იქმოდა კურნებასა თჳნიერ წამალთა ჴმარებისა და ჴმამაღლად იწყო ქადაგებად ქრისტეს სჯულისა, ჭეშმარიტისა მის ღმრთისა ჩუენისა” (გვ. 55). ლეონტის მიზნებისათვის, ისტორიის საზოგადო კურსში, ეს მოკლე ცნობაც საკმაო იქნებოდა, ამიტომ სრულიად ბუნებრივად მას თავისი მოთხრობა ამ სიტყვების შემდეგ ასე გაუგრძელებია: “მაშინ კეისარსა კონსტანტინეს რომელ ჰყვა მძლევალი, ძე მირიანისი, რომელსა ერქუა ბაჰქარ, გამოუგზავნა მეფემან კონსტანტინე ნიჭითა დიდითა და მოუწერა ესე” (გვ. 109). მაგრამ შემდეგი დროის რედაქტორს სწორედ ამ აბზაცებს შუა ჩაუკერებია ცხოვრება ნინოსი, რომელშიაც უფრო ვრცლადაა გადმოცემული ეს უმნიშვნელოვანესი ფაქტი მირიანის მეფობისა; 4) ლეონტის რამდენიმე შემთხვევა ჰქონდა შეეტანა თავის შრომაში ესა თუ ის აგიოგრაფიული ნაწარმოები, მაგალითად, წამება რაჟდენ პირველმოწამისა (გვ. 170 - 180), ცხოვრება იოანე ზედაზნელისა (გვ. 187 - 188) და მარტვილობა შუშანიკისა (გვ. 188), მაგრამ ამას ის მორიდებია, როგორც დამარღვეველს მისი საისტორიო მოთხრობის მთლიანობისას. შუშანიკის შესახებ, მაგალითად, ის პირდაპირ შენიშნავს, რომ “სიგრძისაგან არა დავწერენ ღუაწლნი” მისნი ჩემს შრომაშიო (გვ. 188). რაღა ნინოს ცხოვრებისათვის უღალატებდა ის თავის მეთოდს? როდის შეიტანეს ეს ცხოვრება მატიანეში, დანამდვილებით არ ვიცით. ერთი ცხადია, რომ, როდესაც ლეონტის მატიანე სომხურად უთარგნიათ, მაშინ ის უკვე შეტანილი ყოფილა იმაში[18]. ასე რომ, ის დაახლოებით მეთორმეტე საუკუნის მეორე ნახევარში უნდა იყოს შეტანილი მატინეში, ესე იგი მაშინ, როდესაც ლეონტისა და ჯუანშერის შრომებიდან შეუდგენიათ ერთი კრებული, პირველი რედაქცია ქართლის ცხოვრებისა.

ნინოს ცხოვრება უფრო ადრე უნდა იყოს დაწერილი ლეონტის მიერ, ვიდრე მეფეთა ცხოვრება. ამას, სხვათა შორის, გვაფიქრებინებს ერთი წინადადება, რომელსაც მეფეთა ცხოვრებაში ვკითხულობთ: “ნინო იქმოდა კურნებასა თჳნიერ წამალთა ჴმარებისა” (გვ. 55). ეს წინადადება ამოღებულია ნინოს ცხოვრებიდან, სადაც ნათქვამია: “რეცათუ მიზეზითა წამალთა ჴმარებისაჲთა მრავალნი განუკურნებელთა სენთაგან შეპყრობილნი განათავისუფლნა უძლურებათაგან მათთან (გვ. 76) და “განკურნის განუკურნებელნი თჳნიერ წამალთასა” (გვ. 83). წინ უსწრებს ეს ცხოვრება ჯუანშერის შრომასაც, რომლის ერთი წინადადება - ქართველებმა “ნათელი მიიღეს ჴელთა ქუეშე” ბერძენთასა (გვ. 205), ამოღებული ნინოს ცხოვრებიდან, სადაც ნათქვამია: “სიხარულითა აღივსებოდა მეფე და დედოფალი (ბერძენთა), რამეთუ ჴელსა მათსა ქუეშე ნათელს იღებდა ყოველი ქართველიო” (გვ. 97).

II. მეფეთა ცხოვრება. ეს არის საისტორიო ხასიათის შრომა ლეონტი მროველისა, რომელიც განხილული გვაქვს სხვაგან[19].

III. წამება არჩილ მეფისა არის პატარა, მოკლე ნაწარმოები, რომელიც “ქართლის ცხოვრების” პირველ რედაქტორს შეუტანია ჯუანშერის თხზულებაში (გვ. 211 - 215) იქ, სადაც ლაპარაკია არჩილის შესახებ, და თან დაუმატებია: “წიგნი ესე იპოვა ესრეთ სულ მცირედ აღწერილი, რომელ ჟამთა შლილობითა ჯერისაებრ ვერვის აღუწერიაო” (გვ. 215). ლეონტი მროველის დრომდე, თუ არჩილის წამება არა, კულტი მაინც არსებობდა მისი. ეს იქიდან ჩანს, რომ იოანე-ზოსიმეს კალენდარში, 15 იანვარს დადებულია ხსენება მარჩილისა, ქართველისა მოწამესაჲ”.

ლეონტი მროველს ამ თხზულების დაწერისას ხელთა ჰქონია უმთავრესად ჯუანშერის შრომა. მართლაც: 1) დასაწყისი მისი: “ვითარ გარდაჴდეს წელიწადნი ორმეოცდაათნი კუალად მოვიდა...” განმეორებაა ჯუანშერის სიტყვებისა: სარკინოზნი “წელიწადსა ორმეოცდა ათსა არღარა შემოვიდოდეს” ქართლს (გვ. 211); 2) თანახმად ჯუანშერისა, ლეონტიმ იცის, რომ არჩილის პაპა არის ადარნასე ხოსროიდი და არა ბაგრატიონი (გვ. 213); 3) იცის მან ისიც, რომ ერეკლე კეისარმა და სტეფანოზ მთავარმა ქართლში მიწასა შინა დაფლეს მრავალი საგანძური (გვ. 213 - 214), რაც მხოლოდ ჯუანშერს აქვს გადმოცემული (გვ. 199 - 200); 4) არაბთა მხედართმთავრად მათი პირველი შემოსევისას ჩვენში ლეონტი თვლის ამირა ყრუს (გვ. 212, 214) და ამ შემთხვევაში იმეორებს ჯუანშერის შეცდომას (გვ. 200)[20]. საერთოდ, თხზულება ღარიბია შინაარსით. ჩანს, მეტი ცნობები ამ ეპოქიდან არც ლეონტის დროს არსებობდა, თორემ, თუ ის არა, ჯუანშერი მაინც შეიტანდა თავის ისტორიაში.

როდის ეწამა არჩილ მეფე? ეს საკითხი მეტად ბუნდოვანი და ძნელად გასარკვევია ჩვენს ისტორიაში. საქმე ისაა, რომ, გარდა ჯუანშერისა, სხვა ძველი ისტორიკოსები არჩილს არ იხსენიებენ. ამით აიხსნება, რომ მის გარდაცვალებას ჩვენი მკვლევარნი სხვადასხვა დროს უჩვენებენ: ვახუშტი ბატონიშვილით (მასთან ერთად ბროსეთი, ბაქრაძით, ჯანაშვილით) არჩილი (გამეფებული 668 წ.) გარდაცვლილა 718 წელს[21], მ. საბინინით - 744 წ.[22], აკად. ივ. ჯავახიშვილი, მართალია, არჩილ მეფეს სულ არ იხსენიებს, მაგრამ, ვინაიდან მისი შვილის ჯუანშერის ამბავს 761 - 771 წლებში სდებს[23], არჩილის წამებას, მისი კონცეფციით, არაბთა მეორე შემოსევისას (გვ. 737 - 741) უნდა ჰქონოდა ადგილი. არჩილი მეფობს 50 წლის შემდგომ არაბების არა პირველ, არამედ მეორე, მურვან იბნ-მუჰამედ ყრუს დროს, შემოსევისას (737 წ.). არაბთა მხედართმთავარი ჭიჭუმი, რომელსაც ასიმ ეწოდება, არის, როგორც Marquart-მაც აღნიშნა[24], ჰაზიმ ხუზაიმა, რომელიც ალ-რაშიდმა დანიშნა მერვე-მეცხრე საუკუნეთა მიჯნაზე. არჩილი შვილია სტეფანოზისა, ეს შეიძლება იყოს სტეფანოზი აბო თბილელის მარტვილობისა. ასე რომ, არჩილის წამებას ადგილი ჰქონდა მერვე საუკუნის გასულს (737+50), 787 წლის შემგომ[25].

IV. ჩამოთვლილი თხზულებანი ორიგინალური ნაწარმოებია ლეონტი მროველისა. უეჭველია, მას ნათარგმნი შრომებიც ექნებოდა, მაგრამ ამათგან ჩვენ მხოლოდ ერთი ვიცით, სახელდობრ: “თქუმული წმიდისა მამისა ჩუენისა ეფრემისი, თარგმანი დაბადებისათჳს ცისა და ქუეყანისა და ადამისათჳს, ვითარ მისცუალეს გუამი მისი და დამარხეს გოლგოთას და ცუალება ნათესავთა”. ეს არის აპოკრიფი, რომელიც წინ უძღვის ლეონტის საისტორიო შრომას, როგორც მისი, ასე ვთქვათ, შესავალი და პროპედევტიკური ნაწილი[26]. ეს აპოკრიფი, რომელიც წარმოადგენს ასურული თხზულების განძთა ქუაბის ერთ-ერთ რედაქციას, გადმოთარგმნილია ბერძნულიდან, როგორც სტილიდან ჩანს, ლეონტის მიერ. ლეონტი, რომელსაც ეს აპოკრიფი სჭირდებოდა ქართული ისტორიის მსოფლიო ისტორიასთან დასაკავშირებლად, უხვად იყენებს მას თავის ისტორიაში. იმის მიხედვით შეუთხზავს მას თქმულება ნებროთის წიგნის შესახებ, ვინაიდან მასში ლაპარაკია ნებროთ გმირზე და მოხსენებულია ასტროლოგიური “წიგნი ხილვათა ნებროთისათა”[27].

[mazaka]

[quote name='KAIROS' date='Jan 26 2008, 11:08 PM' post='248471']
ლეონტი მროველის შესახებ
საინტერესოა, არადა არამარტო მე, არამედ ბევრი ისტორიკოსი თვლიდა მას სომხოფილად თუ არა რაღაც გავლენის ქვეშ მყოფს მაინც, ნახეთ

"..ხოლო შვილთა შორის მისთა გამოჩნდის კაცნი რვანი, გმირნი ძლიერნი და სახელოვანნი, რომელთა სახელები ესე არს: პირველსა ერქუა ჰაოს, მეორესა ქართლოს, მესამესა ბარდოს, მეოთხესა მოვაკან, მეხუთესა ლეკ, მეექუსესა ჰეროს, მეშვიდესა კავკას, მერვესა ეგროს. ესე რვანი იყვნეს გმირნი. ხოლო ჰაოს უმეტეს გმირი იყო ყოველთასა, რამეთუ ეგევითარი არაოდეს ყოფილ იყო არცა წყლის-რღუნის წინათ და არცა შემდგომად ტანითა, ძალითა და სიმჴნითა", ნუ ახლა ეს ჰაოსომანია, აშკარად სომხური გავლენაა, რომაა ვფიქრობ ნათელია..
ეს საინტერესო სტატიაა მასზე და მის შრომებზე

34. ლეონტი მროველი



მოგესალმებით ფორუმის მონაწილეებს, ნება მომეცით შემოგიერთდეთ და გამოვთქვა ჩემი მოსაზრება თემაზე საქართველოს ისტორია . კერძოდ ლეონტი მროველისა და ქართლის ცხოვრების იმ ნაწილის შესახებ რომელიც მის სახელს უკავშირდება .


საქართველოს მატიანის ნუსხაში, ჩვენი ქვეყნის ისტორიის ყველაზე ვრცელ და უმთავრეს წყაროს წარმოადგენს ისტორიულ თხზულებათა კრებული, „ქართლის ცხოვრება" . მასში შესული თხზულებებიდან ლეონტი მროველს ეკუთვნის : „ცხოვრება მეფეთა და პირველთაგანთა მამათა და ნათესავთა", „მოქცევა მირიან მეფისა და ქართლისა ნინოს მიერ" და „არჩილ მეფის წამება".
ასევე უმნიშვნელოვანეს წყაროს წარმოადგენს „მოქცევაი ქართლისაი" ჩვენამდე მოღწეულია და ცნობილია შატბერდული,ჭელიშური და სინური რედაქციები. „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“ ერთი სათაურის ქვეშ გაერთიანებული 2 თხზულებისაგან შედგება. I ნაწილში, რომელსაც „ქრონიკას“ უწოდებენ. აქ ძალზედ მოკლედ არის გადმოცემული ქართლის ისტორია ალექსანდრე მაკედონელის ლაშქრობიდან IX საუკუნემდე; II ნაწილი, რომლის სახელი "ნინოს ცხოვრებაა“, მხოლოდ ქართლში ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადების ისტორიას გადმოგვცემს.
ცნობილია:
XVIII საუკუნის I ნახევარში რუსეთში მოღვაწე ვახუშტი ბაგრატიონის „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა",
XVII საუკუნის ბოლოს ირანში მოღვაწე ქართველი ისტორიკოსის, ფარსადან გორგიჯანიძის „საქართველოს და ცხოვრება",
ისტორიკოსისა და ქართლის მეფის მოლარეთუხუცესის სეხნია ჩხეიძის (1670-1745) „ცხოვრება მეფეთა",
ყოველი მათგანი „მოქცევაი ქართლისაი" - ს გარდა , ქართლის ცხოვრების შევსების ან გაგრძელების ერთგვარ მცდელობას წარმოადგენს .
გარდა ამისა მოგვეპოვება სხვადასხვა პერიოდებში სხვადასხვა ავტორების მიერ დაწერილი მცირე მოცულობის ჰაგიოგრაფიული თუ ისტორიული ხასიათის თხზულებები . რომლებიც „ქართლის ცხოვრება" - სთან შედარებით შეგვიძლია დავახასიათოთ როგორც = უმნიშვნელო
ცნობილია, რომ მრავალი ღვაწლმოსილი ქართველის მიერ ლეონტი მროველი შერაცხულია არმენოფილად, არსებობს მოსაზრება, რომ ქართლის ცხოვრების რამოდენიმე მონაკვეთი ტყუილია და ყოველგვარ ისტორიულ ღირსებას არის მოკლებული, მიაჩნიათ რომ ქართლის ცხოვრება საუკუნეების მანძილზე ყალბდებოდა სხვადასხვა ადამიანების მიერ.
როგორც სჩანს ამ მოსაზრებას მინიმუმ რვა საუკუნოვანი წარსული აქვს , ლეონტი მროველის თხზულების მიმართ კრიტიკულად განწყობილიყო ჯერ კიდევ XI საუკუნის II ნახევრის და XII საუკუნის I ნახევრის საქართველოს საეკლესიო მოღვაწე და მწერალი, დავით აღმაშენებლის სულიერი მოძღვარი - არსენი ბერი .
ის რომ სომხებს დაუოკებელი სურვილი აქვთ გამოთქვან პრეტენზია, გააყალბონ და მიითვისონ ბევრი რამ რაც ჩვენ ისტორიას და ზოგადად საქართველოს ეხება, არ დაწყებულა თუნდაც არსენი ბერის ეპოქიდან. ეს გაცილებით უფრო ძველი მოვლენაა , ხოლო არსენი ბერის მაგალითი გვაფიქრებინებს,რომ პროტესტი მროველის თხზულების მიმართ ჯერ კიდევ იმ დრომდე არსებობდა, როდესაც საქართველოს შავბნელი პერიოდი დაუდგა და შედარებით ადვილი იყო ამგვარი ქმედებების განხორციელება .
ლეონტის ისტორია მიუღებელია ისეთი სახელებისთვის როგორებიც არიან : ი. ჭავჭავაძე, ი.ჯავახიშვილი დ.მუსხელიშვილი და კიდევ მრავალი სხვა.... თქვენ პოსტში მოყვანილი იყო კორნელი კეკელიძის მსჯელობა ნაშრომიდან „ ქართული ლიტერატურის ისტორია“
ამათ შემდეგ უბრალო მოკვდავს შეგეშინდება რამე თქვა ლეონტი მროველის დასაცავად . მიუხედავად ამისა ისტორიკოსთა ნაწილი მას ეროვნულ ისტორიას უწოდებს. ერთ- ერთი მათგანია მაგ. სიმონ ყაუხჩიშვილი აი რას წერდა იგი ლევან სანიკიძეს :
“ძალიან დაამცირეთ ჩვენი შესანიშნავი(სწორუპოვარი) ისტორიკოსი ლეონტი მროველი…ის პირველი ქართველი ისტორიკოსია, რომლითაც იწყება ჩვენი “წმიდათა-წმიდა” წიგნი “ქართლის ცხოვრება”… ლეონტი მროველის ამ შესანიშნავ ნაშრომზე საუკუნეების მანძილზე იზრდებოდა ქართველი ახალგაზრდობა; მთელი ქართველი საზოგადოება იმით ეცნობოდა საქართველოს ისტორიას… როგორ ფიქრობთ თქვენ… ”არაქართული ორიენტაციის მქონე ისტორიკოსს”, “ქართულისადმი მისი საზიანო განწყობილების” მატარებელ ადამიანს ქართველი საზოგადოება თავის მასწავლებლად გაიხდიდა?.… დღეს , მოგვწონს თუ არა მიუხედავად ამისა “ქართლის ცხოვრებიდან” რაიმეს ამოშლის უფლება, თუნდაც “ყალბი ადგილებისა”, არავის არა აქვს, სანამ არ დამტკიცდება, რომ ყალბად მიჩნეული ესა თუ ის ცნობა გვიანდელი ჩანართია.” .…
უძველესი ისტორიული ხანის მატიანის ძირითადი ქართულენოვანი წყაროს უარყოფა ნიშნავს იმის აღიარებას , რომ ჩვენ ქრისტიანობამდელი პერიოდის მატიანე საერთოდ არ გვაქვს. ანუ ირიბად იმის აღიარებას, რომ ჩვენ მანამდე ვიყავით ველური ბარბაროსები , ხალხი რომელსაც ისტორია არააქვს.
პატრიოტული და მეცნიერული საკითხის გარდა ჩნდება წმინდა პოლიტიკური კითხვა: X – XI - XII საუკუნ. თუნდაც VIII-საუკუნ. სავარაუდოდ მაშინ როცა ნიკო მარის, მ. ჯანაშვილის და სხვ. .. აზრით დაიწერა “ცხოვრება ქართველთა მეფეთა” , ქართველ მეფეთათვის მისაღები იყო ლეონტი მროველის თხზულება, რომელიც მათივე სახელმწიფოში სომეხთა ენისა და ზოგადად ქართველებზე სომეხთა უპირატესობას ქადაგებს ???? მაშინ როცა მეზობელ სახელმწიფოს გარკვეული პრეტენზიები უკვე ისედაც ჰქონდა ??? მაგრამ რატომღაც XII - XIII საუკუნის საქართველოს ძლიერ სამეფო კარსაც, გარკვეული მიზეზების გამო, მიზანშეწონილად არ მიუჩნევია “ცხოვრება ქართველთა მეფეთას” ნაცვლად ახალი თხზულების შექმნა ან ცვლილების შეტანა “ქართლის ცხოვრებაში.” ფაქტია მან ასეთი სახით მინიმუმ 1000 წელი გამოიარა და მოაღწია ჩვენამდე .
ამ ფაქტზე არსებობს მხოლოდ ერთი პასუხი :
ქართველებს გააჩნდათ უძველესი საბუთი, ჰქონდათ უტყუარი ცნობები და ცოდნა იმის შესახებ რომ მეფეთა ცხოვრება ეყრდნობოდა ისეთ პირველწყაროს რომლის ობიექტურობაშიც ეჭვი არ შეჰქონდათ.
ამიტომ უნდა ვიფიქროთ, რომ მეფეთა ცხოვრების პირველწყაროს შექმნის ეპოქაში ტერმინი “სომეხი”, რომელსაც ლეონტი ხმარობს ქართლოსიანთა დიდი ძმის მიმართ, ან იმისი უპირატესობა ვინც ამ ტერმინის ქვეშ მოიაზრებოდა სულაც არ აკნინებდა საერთო ქართველურ ოჯახს , ისე როგორც დღეს არ გვიჩნდება პროტესტის გრძნობა როცა ვამბობთ, რომ ქართლოსი ჰეროსზე, ან კახოსზე დიდია , ანუ მეფეთა ცხოვრების პირველწყაროს შექმნის ეპოქაში ტერმინში “სომეხი” არ მოიაზრებოდნენ ჩვენთვის არა მონათესავე და საერთოქართველური ოჯახისთვის უცხო თესლი, დღევანდელი ჩვენი მეზობელი არმენები და ეს დოკუმენტიც თავდაპირველად არ ქადაგებდა არმენთა უფლებრივ უპირატესობას ჩვენს მიწაზე . სავარაუდოდ ლეონტიმ , თუ კი ის X – XI საუკუნის მოღვაწეა,განახორციელა პირველწყაროს რედაქტირება მხოლოდ. მარტივად რომ ვთქვათ გადაწერა განახლების მიზნით, (შესაძლოა თავადაც გასჩენოდა პროტესტის გრძნობა მაგრამ იმ პრინციპით რაზეც ყაუხჩიშვილი საუბრობს შესწორებებისაგან თავი შეიკავა )
წინააღმდეგ შემთხვევაში ამ თხზულების შემქმნელს, გამავრცელებლებს ან თუნდაც შემნახველებს ყველაზე გრძელ ძელზე გასმა არ ასცდებოდათ, ხოლო ქართლის ცხოვრების ასეთ გადმოცემას რა ბედი ეწეოდა ძნელი მისახვედრი არაა .
თანამედროვე ადამიანი, მიუხედავად დიდი წარმატებებისა(გამოხატული ტექნოლოგიური პროგრესით), ხშირად არაობიექტურად აფასებს საზოგადოებათა განვითარების უძველეს პერიოდებს და ამ საზოგადოებათა ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს.
დღეს არანაირი უფლება და არც საფუძველი არა გვაქვს ვიფიქროთ, რომ X – XI - XII -XIII საუკუნ. მოქალაქეები ჩვენი ქვეყნისა, ჩვენზე ნაკლებად მწიგნობარნი ან ნაკლებად პატრიოტები იყვნენ და მიიღეს ეს “ სიყალბე ” . რადგან სომხური პრობლემის გარდა ამ თხზულებაში აღწერილია მოვლენები რომლებიც ერთი შეხედვით, თითქოს აცდენილია ისტორიულ რეალობას და რაღაც გამოგონილი აბსურდის სახეს იღებს. თამამად შეიძლება ვთქვათ, რომ დღეს ქართულ ისტორიოგრაფიას ეს დოკუმენტი და მასში მოტანილი ცნობები სათანადოდ გამოკვლეული და შესწავლილი არ ააქვს .
აქვე უნდა აღვნიშნოთ რომ ტერმინი “ სომეხი ” არის წმინდად ქართული და ამ ტერმინს ჩვენს გარდა არცერთი სხვა ენა არ იყენებს.
ხოლო თუ ვინ იყო “ სომეხი ჰაოსი ” რა ტომობრივ გაერთიანებას წარმოადგენდა და რომელ ტერიტორიაზე ცხოვრობდა ის ხალხი ვის ენასაც ქართლის ცხოვრებაში ეწოდება “სომ-ხური” ეს საკითხი ასევე მოითხოვს მეცნიერულ შესწავლას და დასაბუთებას .