ერეკლე II პარამეტრები

[lingvo]

ერეკლე II (1720 – 1798)



"მე ვარ ავი მუსაიფი კახთ ბატონის ირაკლისა"

ერეკლე II დაიბადა თელავში 1720 წლის 7 ნოემბერს. იგი იყო თეიმურაზ II–ისა და თამარ დედოფლის (ვახტანგVI–ის ასული) შვილი. პირველი საბრძოლო ნათლობა 15 წლის ასაკში მიიღო, როდესაც ლეკთა მარბიელი რაზმების წინააღმდეგ ბრძოლაში უხელმძღვანელა ჯარს. ხალხმა სიყვარულით მას „პატარა კახს“ უწოდა. აღმოსავლეთ საქართველო ირანის მფობელობაში იყო და ერეკლე ნადირ–შაჰმა ინდოეთის ლაშქრობაში თან წაიყვანა. მძევლად მყოფმა ერეკლემ ნიჭიერი სარდლისაგან ნადირ–შაჰისაგან დიდი გამოცდილება მიიღო.
1632 წლიდან თითქმის ასი წლის მანძილზე ქართლის ტახტზე ქრისტიანი მეფე არ ასულა. 1745 წლის 1 ოქტომბერს კი სვეტიცხოველში თეიმურაზ II ქრისტიანული წესით ეკურთხა მეფედ. ეს თავისთავად ქართული პოლიტიკის დიდი გამარჯვება იყო, მით უმეტეს, რომ თეიმურაზი ქართლის მეფედ, ერეკლე კი კახეთის მეფედ დაამტკიცეს. მამა–შვილი ერთად მართავდა ქვეყანას. შაჰმა 1747 წელს ერეკლე კვლავ თავისთან დაიბარა. თათბირზე გადაწყდა, რომ ირანში თეიმურაზი წავიდოდა, რადგან ის გამოცდილი დიპლომატი იყო. წასვლის წინ მან ქართლი ერეკლესა და აბდულა–ბეგს (იესეს ძეს) ჩააბარა. ამით თეიმურაზი ცდილობდა აერიდებინა კონფლიქტი მათ შორის, მაგრამ მისი ვარაუდი არ გამართლდა. აბდულა–ბეგმა ქართლის ტახტზე პრეტენზია განაცხადა და ერეკლეს დაუპირისპირდა. ერეკლემ დაამარცხა აბდულა–ბეგი, 1748 წელს თბილისი გაათავისუფლა და იქ ქართველი მეციხოვნეები ჩააყენა.

იმავე წელს ქართლ-კახეთმა უკანასკნელი ხარკი გადაუხადა ირანს. თეიმურაზ II -სა და ერეკლე II–ის ძალაუფლება სულ უფრო იზრდებოდა. მათ მფარველობა სთხოვეს ერევნის, განჯისა და ნახიჩევანის ხანებმა. მამა–შვილმა ჭარის შემოერთებაც გადაწყვიტა, რადგან ჭარი ქართული ტერიტორია იყო და თანაც მისი დაკავებით დაღესტნელთა შემოსევების ალაგმვა გაცილებით გაიოლდებოდა. შაქი–შარვანის ხანის აჯი–ჩალაბის ღალატის გამო ქართველებმა 1751 წელს მარცხი იწვნიეს. თეიმურაზსა და ერეკლეს კიდევ ახალი მოწინააღმდეგე გამოუჩნდათ სამხრეთ ადარბადაგანის (აზერბაიჯანის) მფლობელის აზატ–ხანის სახით, რომელიც ირანის შაჰობაზეც კი აცხადებდა პრეტენზიას. 1751 წელს ყირბულახთან (ერევნის მახლობლად) ერეკლემ 3 ათასი ქართველით 18 ათასიანი მტრის ჯარი დაამარცხა. აზატ–ხანმა ზავი ითხოვა. 1752 წელს განჯასთან ბრძოლაში აჯი–ჩალაბმა ქართველები კვლავ დაამარცხა.

ამ მარცხმა თეიმურაზისა და ერეკლეს ავტორიტეტი შეარყია. საჭირო იყო გადამწყვეტი ღონისძიებების გატარება: გაიგზავნა ელჩობა რუსეთში, დაიქირავეს ჩერქეზთა ჯარი. მართალია, რუსეთმა დახმარებაზე თავი შეიკავა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, 1752 წლის სექტემბერში აჯი–ჩალაბი სასტიკად დამარცხდა. მიღწეული წარმატებების ფონზე გადაუჭრელი რჩებოდა „ლეკიანობის“ პრობლემა. ნურსალ–ბეგის მეთაურობით წარმართული ორი ბრძოლა მჭადიჯვართან და ყვარელთან დაღესტნელთა სასტიკი მარცხით დამთავრდა და ამან კახეთის მოსახლეობას ლეკთა თარეშისაგან ამოსუნთქვის საშუალება მისცა. მიუხედავად ამისა, ქართლ–კახეთს ძლიერი მოკავშირე სჭირდებოდა, რომ მიღწეული შეენარჩუნებინათ. ამ მიზნით, თეიმურაზ II რუსეთში გაემგზავრა, სადაც მალევე, 1762 წელს გარდაიცვალა. ერეკლემ ქართლ–კახეთი გააერთიანა და მას შემდეგ, რაც ირანის შაჰს ქერიმ–ხან ზენდს მისი მეტოქე აზატ–ხანი დატყვევებული გაუგზავნა, მეფობა დაიმტკიცა. მეფის მტკიცე ხელი, ქსნისა და არაგვის საერისთავოების გაუქმება, ბატონყმური ურთიერთობების რეგლამენტაცია, თავადთა შორის უკმაყოფილებას იწვევდა. მათ გადაწყვიტეს მეფის წინააღმდეგ შეთქმულების მოწყობა და ტახტზე ვახტანგVI-ის უკანონო შვილის - პაატა ბატონიშვილის დასმა, მაგრამ შეთქმულება გამჟღავნდა და ერეკლემ დარბაზის საგანგებო სხდომა მოიწვია, რომელმაც დამნაშავეს სასტიკი განაჩენი გამოუტანა. მკაცრი სასჯელი მაგალითი უნდა ყოფილიყო მეფის მოწინააღმდეგეებისათვის.

ერეკლე II ენერგიულ ღონისძიებებს მიმართავდა მრეწველობის და კულტურის განვითარებისათვის, რის შედეგადაც გაჩნდა ფაბრიკები და ქარხნები (შაქრის, მინის, შალის, იარაღის), სამთამადნო წარმოება (სპილენძის, ოქრო-ვერცხლის, თუჯის, რკინის); მანვე განაახლა ზარაფხანა, დააარსა სემინარიები; მეფის ირგვლივ შეიკრიბა განათლებისა და კულტურის მოღვაწეთა დასი, გახშირდა წიგნების ბეჭდვა.

1768 წელს დაიწყო რუსეთ–თურქეთის ომი. ერეკლემ გადაწყვიტა ესარგებლა ამით და თურქეთისგან მიტაცებული მიწები დაებრუნებინა, ამიტომ რუსეთის ჯართან ერთად, რომელსაც გენერალი ტოტლებენი სარდლობდა, ახალციხისკენ დაიძრა, თუმცა 1770 წლის 19 აპრილს ასპინძის ციხესთან ტოტლებენმა მიატოვა ერეკლე და ქართლში დაბრუნდა. ერეკლემ მარტომ შეძლო მტრის დამარცხება, მაგრამ იძულებული გახდა თავადაც ქართლში დაბრუნებულიყო. ამის მიზეზი გენერლის საქმიანობა გახლდათ, რომელიც დაუკავშირდა ერეკლეს მოწინააღმდეგე თავადებს, დაიწყო ციხეების დაკავება და რუსეთის იმპერატორის ერთგულებაზე ხალხის იძულებით დაფიცება. ერეკლემ აღკვეთა მისი ქმედება, თუმცა საეჭვოა, რომ ტოტლებენის მთელი ეს საქმიანობა მხოლოდ მისი პირადი ინიციატივა ყოფილიყო. უშედეგოდ დამთავრდა 1772 წელს კათოლიკოს ანტონ I–სა და მეფის ძის, ლევან ბატონიშვილის რუსეთში ელჩობაც. რუსეთის ჯარის საქართველოში ყოფნამ არანაირი სარგებელი არ მოუტანა ქვეყანას, თუმცა ერეკლე მიხვდა რეგულარული ჯარის მნიშვნელობას და 1774 წელს გადაწყვეტილება მიიღო მორიგე ჯარის შექმნის შესახებ. მეფის ამ ინიციატივას სათავეში ჩაუდგა ლევან ბატონიშვილი, მაგრამ 1781 წელს იგი მოულოდნელად გარდაიცვალა. უფლისწულის გარდაცვალებამ, შექმნილმა მძიმე საგარეო პოლიტიკამ, ერეკლე მიიყვანა იმ გადაწყვეტილებამდე, რომ საბოლოოდ დაკავშირებოდა რუსეთის იმპერიას. რუსეთი, თავის მხრივ, უაღრესად დაინტერესებული იყო ამ საკითხით, თუმცა რუსეთის დიპლომატიამ საქმე ისე წარმოაჩინა, რომ ხელშეკრულების ინიციატორი ერეკლე იყო. 1783 წლის 24 ივლისს ჩრდილო–კავკასიის ციხესიმაგრე გეორგიევსკში მფარველობით ტრაქტატს მოეწერა ხელი. იგი ითვალისწინებდა ბაგრატიონთა ტახტის შენარჩუნებას, საქართველოს საშინაო საქმეებში ჩაურევლობასა და ომიანობის შემთხვევაში მის დახმარებას, მაგრამ რუსეთი არც მაშინ დახმარებია საქართველოს, როცა 1783 წელს ომარ–ხანი შემოესია და არც მაშინ, როცა აღა–მაჰმად–ხანმა კრწანისის ბრძოლაში სასტიკად დაამარცხა ქართველები და თბილისი გადაწვა. 75 წლის მეფე თავგანწირვით იბრძოდა კრწანისში, შვილიშვილებმა იგი ძლივს გაარიდეს ბრძოლის ველს. მარცხმა მძიმედ იმოქმედა როგორც პირადად მეფეზე, ასევე მის სამეფოზეც. 1789 წლის 11 იანვარს ერეკლე II თელავში, თავის სასახლეში, იმ ოთახში გარდაიცვალა, რომელშიც დაიბადა. ქართველმა ერმა მისი ცხედარი სვეტიცხოველში დაკრძალა.

[lingvo]

კრწანისის ბრძოლა (8-11 სექტემბერი 1795წ.)

თეიმურაზ პეტრიაშვილი
მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორი, თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტის პათოფიზიოლოგიის დეპარტამენტის ასოცირებული პროფესორი

მძიმე ისტორიული ბედის გამო, საქართველო ბევრი სახელმწიფოებრივი თუ საზოგადოებრივი რგოლის განვითარებას მთლიანად ან ნაწილობრივ მოკლებული იყო. 1795 წლის სექტემბერში სპარსელების შემოსევამ მდგომარეობა კიდევ უფრო დაამძიმა.

აღა–მაჰმად– ხანი მრავალწლიანი, დაუნდობელი შინაომების შემდეგ, ირანის ტახტს დაეუფლა, მერე კი მთელს კავკასიაზე მოინდომა ბატონობა. ამაში კი მას ქართლ–კახეთის სამეფო და ზოგიერთი სახანო უშლიდა ხელს.

აღა–მაჰმად– ხანი ხან ეფერებოდა ერეკლეს, ხან დიდი მუქარით უთვლიდა, რომ თავი დაენებებინა რუსეთთან კავშირისათვის და მისი მორჩილი გამხდარიყო. ერეკლე, გარშემო არსებულ საფრთხეთაგან „ყველაზე ნაკლებ ბოროტებად რუსეთს მიიჩნევდა“, თანაც იცოდა აღა–მაჰმად ხანის ცბიერი, დაუნდობელი ბუნება და მისი ზრახვები საქართველოს მიმართ, ამიტომ სპარსელებს არ ენდობოდა და ისევ რუსეთის „ფუჭი“ იმედი ჰქონდა, თუმცა კი უკვე მოხუცი მეფისათვის და მისი სისხლგამოცლილი, დასუსტებული ქვეყნისათვის გადარჩენის სხვა გზაც არ იყო იოლად საპოვნი.

სპარსელებს, ერეკლეს გარდა ყარაბაღის, განჯისა და ერევნის ხანებიც არ ემორჩილებოდნენ. აღა–მაჰმად– ხანმა 1795 წლის ივლისში 70 ათასიანი არმია შეკრიბა და მათ დასასჯელად გამოემართა. განჯის ხანი უმალვე მიემხრო სპარსელებს. აღა–მაჰმად ხანმა ჯარი სამ ნაწილად გაჰყო, ერთი ნაწილი ჩრდილოეთით, ყუბისკენ გაუშვა, მეორე – ერევნის ხანის დასასჯელად გაგზავნა, მესამე ნაწილს, დაახლოებით 20–25 ათას მებრძოლს, თავად უსარდლა და ყარაბაღისკენ დაიძრა.

ერევნის ხანი შეშინდა და მორჩილება აღუთქვა მტერს.

სომეხთა კათალიკოსმა კი იმ დროისათვის დიდი თანხა, 100 ათასი მანეთი მისცა აღა–მაჰმად– ხანს და სთხოვა ერევანი არ დაერბია.

ერეკლემაც შეკრიბა ჯარი და ერევნისაკენ წავიდა, რათა მტრისაგან ერევნის აღებისათვის შეეშალა ხელი და დაეცვა თავისი ქვეყნის სამხრეთის საზღვრები.

იმერეთის მეფე, ერეკლეს შვილიშვილი სოლომონ მეორე, ორითასი მებრძოლით ეახლა ერეკლეს .მათი გაერთიანებული , 5 ათასკაციანი ლაშქარი სამხრეთისაკენ დაიძრა.

დადიანმა, თავისი ჯარით, წყალდიდობის გამო ვერ მოახერხა ქართლში გადმოსვლა და ერეკლეს მიხმარება.
.
აღა–მაჰმად– ხანი ბრძოლით შევიდა ყარაბაღში და მიუვალ, კლდოვან მთაზე აგებულ შუშის ციხეს ალყა შემოარტყა.

ყარაბაღის ხანი–– იბრაჰიმი თავისი ჯარით ციხეში შეიკეტა. რამოდენიმე თვის წინ ყარაბაღისა და ქართველთა გაერთიანებულმა ჯარმა სპარსელთა ჯარის ნაწილები დაამარცხეს, ამიტომ მას სპარსელთა მხრიდან, დანდობის არავითარი იმედი არ ჰქონდა.

ალყა თითქმის ერთი თვე გრძელდებოდა. მერე კი როცა აღა– მაჰმად– ხანი დარწმუნდა, რომ რუსები ქართველებს აღარ მიეხმარებოდნენ (ამაში ის კავკასიაში რუსების სარდალ გუდოვიჩთან ფარული ურთიერთობის შემდეგ დარწმუნდა) შუშის ციხეს ალყა მოხსნა და თბილისისაკენ დაიძრა.

ამ დროს, ქართველი მეფეები ყაზახამდე იყვნენ მისულენი, მათ იბრაჰიმ–ხანმა შეატყობინა სპარსელთა სწრაფი გადაადგილების ამბავი და ქართველებიც სასწრაფოდ თბილისისაკენ წამოვიდნენ. 6 სექტემბერს ქართველთა ჯარი თბილისს მოადგა. თბილისის დაცვის გასაძლიერებლად ძალზე ცოტა დრო რჩებოდა.

აღა–მაჰმად– ხანი განჯაში შეჩერდა და თავის ჯარს განჯისა და შაქის ჯარიც შემოუერთა, მერე კი 35 ათასიანი ლაშქრით, იმ დროისათვის წარმოუდგენელი სიჩქარით, თბილისისაკენ წამოვიდა და 7 სექტემბერს, მდინარე ხრამის ნაპირთან წითელ (გატეხილ) ხიდს მოუახლოვდა.

თვითმხილველები სპარსელთა ჯარის რაოდენობას ზღვის ნაპირზე მოფენილ ქვიშას ადარებდნენ.

წითელ ხიდთან ერეკლეს ორასი მეომარი ჰყავდა დატოვებული. მტრის მეწინავე, მრავალრიცხოვან რაზმებთან თავდაუზოგავი შეტაკების შემდეგ, ორმოცდაათამდე დაღუპული და დაჭრილი მებრძოლი დატოვეს ქართველებმა და უკან დაიხიეს.

სპარსელები ჯერ მდინარე ხრამის პირას დაბანაკდნენ, მოწინავე რაზმები კი თბილისისაკენ წამოვიდნენ და 8 სექტემბერს იაღლუჯას მთის მიდამოებში გამოჩდნენ.

ერეკლეს მიერ გაგზავნილი, დაზვერვაზე წამოსული ქართველთა 12 კაციანი რაზმი სწორედ აქ შეეფეთა მათ. ქართველებმა მიუხედავად მტრის სიმრავლისა უკან არ დაიხიეს და 11 მათგანი გმირულად შეაკვდა მტერს. ცოცხლად გადარჩენილი რაზმის უფროსი გორჯასპი ნათალიშვილი თავისივე მოკლული სპარსელის თურქმანულ ცხენს მოახტა, თბილისისაკენ გამოიქცა და ერეკლეს მტრის მოახლოვების ამბავი აუწყა.

თბილისის მცხოვრებნი შეშფოთდნენ, მათმა ნაწილმა ქალაქიდან გახიზვნა დაიწყო. მთიულეთისაკენ დაიძრა სამეფო ოჯახიც. ქართველებთან ერთად, თავის გადასარჩენად მთიულეთისაკენ გარბოდა ყაზახის, შამშადილუსა და ბორჩალოს მაჰმადიანი მოსახლეობის ნაწილი, სომეხთა დიდი რაოდენობა.

აღა–მაჰმად– ხანი მტკვრის მარჯვენა ნაპირთან, თბილისიდან დაახლოებით 7 კილომეტრის მანძილზე, სოღანლუღის ველის განაპირას, როგორც მაშინ ეძახდნენ – სარვანის მინდორზე დაბანაკდა და ეს ადგილი ძლიერი სანგრებით გაამაგრა. უნდა ვივარაუდოთ,რომ 8 და 9 სექტემბერს აქ მხოლოდ მისი მოწინავე რაზმები იქნებოდა თავმოყრილი. სპარსელთა მთლიანი ჯარი ალბათ აქ მხოლოდ 10 სექტემბერს შეიკრიბებოდა.

შეუძლებელია ზუსტად აღწერო ამ ომის მსვლელობის ყველა დეტალი, მაგრამ ვეცდებით ლიტერატურულ წყაროებზე დაყრდნობით და ბრძოლის ადგილების დათვალიერების შედეგად მიღებული ინფორმაციის ანალიზით, ვიმსჯელოთ ბრძოლების მიმდინარეობაზე 9 – 10 და 11 სექტემბერს.

9 სექტემბერს სპარსელთა ჯარის ნაწილები სოღანლუღს მიუახლოვდნენ, მათი მოძრაობა ალბათ უფრო დაზვერვით ხასიათს ატარებდა.

სოღანლუღის ბაღებში ქართველები იყვნენ გამაგრებული, მათ ჯერ ახლოს მიუშვეს მტერი, მერე კი ზარბაზნის და თოფების ცეცხლი დაუშინეს, ჯერ კიდევ გონზე მოუსვლელ მტერს ხმალდახმალაც დაერივნენ, დაედევნენ და თავიანთი ბანაკისაკენ გარეკეს დიდად დაზარალებული მათი რაზმი.

გაქცეულმა სპარსელებმა სამარცხვინო გაქცევის მიზეზად ქართველთა ჯარის სიმრავლე დაასახელეს და ხმა დაყარეს, რომ სოღანლუღის მხრიდან თბილისში შესვლა შეუძლებელი იყო.

მართლაც ძნელი და საშიში იყო თბილისაკენ მიმავალი, ვიწრო საქარავნო გზის გადალახვა. გზა წითელი ხიდიდან, ყურყუთა–სოღანლუღისა და კრწანისის ველის გავლით სეიდაბადში შემოდიოდა და განჯისკართან მოადგებოდა თბილისის ციხის გალავანს. სოღანლუღსა და კრწანისის ველს შორის არსებული ამ გზის ვიწრო მონაკვეთი, რომელიც კლდეებზე გადიოდა და რომლის ერთ მხარესაც თელეთის ქედის (რომელსაც ზოგჯერ შავნაბადას ქედსაც უწოდებენ) კლდოვანი, დაღარული მთა იყო , მეორე მხარეს კი ადიდებული მტკვარი, ძნელად გადასალახ წინაამღდეგობას წარმოადგენდა. ამის გამო აღმოსავლეთიდან წამოსული მტერი ძირითადად კოჯორ–შინდის –ტაბახმელადან უტევდა თბილისს.

ამიტომ, 10 სექტემბრს, თბილისზე თავდასხმა აღა–მაჰმად–ხანმა შინდის–ტაბახმელას მხრიდან გადაწყვიტა, სადაც კუმისის ტბის გვერდის აქცევით, წალასყურ–თელეთის მიდამოდან – თელეთის ქედის გადავლით უნდა მოხვედრილიყვნენ. აქედან პირდაპირ კრწანისის ველზე შეიძლებოდა დაშვება და მერე სეიდაბადის გავლით აბანოთუბანს მიადგებოდნენ. შინდის – ტაბახმელადან თაბორის ქედის გავლით, აქ არსებულ მცველ ციხეს – ყორჩიყალასაც მიადგებოდა მტერი, საიდანაც აბანოთუბანში დაეშვებოდა. სოლოლაკის ქედიდან კი, შახისტახტის წინაამღდეგობის გადალახვის შემდეგ პირდაპირ კალაში შეიძლებოდა შესვლა.

ამბობენ, თელეთ–შინდის –ტაბახმელას გზით თბილისზე მისვლის მოხერხებულობა, სპარსელთა მხარეს მყოფმა, ყარაბაღელმა სომეხმა მელიქებმა აბომ და მეჯნუნმა მიასწავლეს აღა–მაჰმად– ხანს ,რადგან ისინი ერეკლეზე და მის მოკავშირე ყარაბაღის ხან –– იბრაჰიმზე ყოფილან განაწყენებულნი და ამიტომ მათ წინაამღდეგ ბრძოლაში ეხმარებოდნენ შაჰს. იმას კი არაფრად მიიჩნევდნენ, რომ ამ ლაშქრობისას, ქართველთა გარდა, საკუთარი ინტერესების გამო ათასობით სომეხსაც სწირავდნენ დასაღუპად. მათ გვერდით იდგა ადრე ქართველთა ერთგული და სანახევროდ თბილისში, ერეკლესთან გაზრდილი განჯის ხანი – ჯავადიც.

ასე რომ, 10 სექტემბერს ქართველებს სწორედ შინდის–ტაბახმელას მიდამოები და აქედან თბილისისაკენ მომავალი გზები უნდა დაეცვათ. ამ დღეს, ერეკლეს ბრძანებით, ქართველებს – ერეკლეს შვილიშვილი, დავით ბატონიშვილი სარდლობდა, მისი მეთვალყურეობის ქვეშ იყო არტილერიაც.

10 სექტემბერს სპარსელთა ჯარმა, მელიქ მეჯნუნის სარდლობით, კუმისის ტბის მიმართულებით დაიწყო გადაადგილება. ტბას გვერდი აუარა და წალასყურ –თელეთის გავლით თელეთის ქედის ფერდობებს აუყვა, ტაბახმელაში ავიდა და შინდის – ტაბახმელას მიდამოებიდან კრწანისის ველისაკენ დააპირა დაშვება. მათი ლაშქარი 4–5 ათასი მებრძოლისაგან შედგებოდა.

კრწანისის ველი ანუ კრწანისის ვაკე, თბილისში, თელეთისა და თაბორის ქედებს შორის არსებულ სამკუთხედის ფორმის ტერიტორიას მოიცავს. მისი ფუძე მტკვრის მარჯვენა ნაპირს მიჰყვება, წვერი კი შინდის – ტაბახმელასკენაა მიმართული და წვერის მიდამო მთიანი და კლდოვანია. ამჟამად ეს ტერიტორია განაშენიანებულია, აქ განლაგებულია „ სამთავრობო“ აგარაკები, ოფთალმოლოგიური ცენტრი, სასჯელაღსრულებითი დაწესებულებები, შინაგან საქმეთა სამინისტრო, პროკურატურა, აქვეა დ.გულიას მოედანი და სხვ. შინდის – ტაბახმელადან დაშვებული, ასევე სოღანლუღის მხრიდან ვიწრო საქარავნე გზით შემოსული მტრის ლაშქარი ამ ვაკის გავლის გარეშე თბილისისაკენ ვერ წამოვიდოდა. თუ აქამდე მოაღწევდნენ მერე უკვე იოლი იყო თბილისის ციხესთან მისვლა.

ქართველებმა როდესაც მტრის ასეთი გადაადგილება შეამჩნიეს, სოღანლუღის გზის დაცვას თავი დაანებეს და შინდის –ტაბახმელას მიდამოებს მიაშურეს. სოღანლუღთან – იოანე ბატონიშვილი დარჩა მცირე რაზმით.

ქართველთა ჯარს ამ დღეს, როგორც მოგახსენეთ დავით ბატონიშვილი ხელმძღანელობდა, ის არტილერიით შინდის – ტაბახმელას მიდამოებში იყო გამაგრებული.

დავითმა თელეთის ქედის
ჩრდილო ფერდობებიდან კრწანისის ველისაკენ დაშვებულ მტერს ცოტა დააცადა წინსვლა, მერე კი ერთბაშად დააყარა ზარბაზნებისა და თოფების ცეცხლი.

ქვემოთ, კრწანისის ველის ვაკიან ადგილებში, მტერს, თავიანთი რაზმებით ელოდნენ ოთარ ამილახვარი, იოანე მუხრანბატონი, ზაქარია ანდრონიკაშვილი, იმერლები ზურაბ წერეთლის მეთაურობით. მათი რაზმები, სავარაუდოდ 3 ათასი კაცის შემადგენლობით ისე განლაგდნენ, რომ საჭიროების შემთხვევაში ერთმანეთი შეეცვალათ და გაემაგრებინათ.

ერეკლე, სეიდაბადის ბოლოს, კრწანისის ველის განაპირას იდგა თავის შვილიშვილთან, იმერეთის მეფე სოლომონ მეორესთან ერთად. ეს სარეზერვო რაზმი ათასხუთასამდე მეომარს ითვლიდა. მათ შორის იყო ხუთასი იმერელი. ერეკლეს გვერდიდან არ შორდებოდა მისი ერთგული თათრების 200 კაციანი ჯგუფი. მათი მიზანი იყო,რომ თუ კი მტერი მოაღწევდა კრწანისის ველის ვაკე ადგილებამდე, მერე სეიდაბადისაკენ არ გაეშვათ და დაეცვათ თბილისში შემავალი გზა.

თითქმის 4 საათს იგერიებდა დავითის არტილერია შინდის –ტაბახმელას და თაბორის ქედს შორის არსებულ მიდამოებში თელეთის მხრიდან გადმოსულ მტერს და დიდ ზიანს აყენებდა მის მოწინავე რაზმებს, მაგრამ აღა–მაჰმად– ხანი ახალ–ახალ, დასვენებულ მეომრებს უშვებდა წინ. თან ამხნევებდა – ხომ ხედავთ რა ცოტანი არიან ქართველები, მაგათ, მალე წყალში ჩავყრით ყველასო.– თუმცა ისიც დააყოლა – „როგორც ქართველთა ვაჟკაცობა გამეგონა, იმაზედ უკეთესნი ყოფილანო“.

სპარსელთა რაზმების სარეზერვო, დასვენებულმა, გაძლიერებულმა ნაწილებმა,მიუხედავად დიდი დანაკარგისა, შეძლეს ქართული არტილერიის წინაამღდეგობის გადალახვა და თანდათან უახლოვდებოდნენ კრწანისის ველის ქვედა მიდამოს.

ერეკლე არ ჩქარობდა, მაგრამ როცა სპარსელები მის რაზმებს მოუახლოვდნენ
ერეკლემ ქართველთა რაზმებს თავისებური ომახიანობით შეტევაზე გადასვლა უბრძანა.

75 წლის ერეკლე ცხენს შეაფრინდა და თავის მედროშეს შესძახა:
–– „აზატ ხანის დამმარცხებელი ბაირაღი აქ მაიტა“, ბაირაღი აიღო და თავის მეომრებს მიმართა– უკან მომყევითო.

ბაირაღზე ერთ მხარეს წმინდა გიორგი იყო გამოსახული რომელსაც ვეშაპი გაეგმირა შუბით, მეორეზე კი ღვთისმშობელი თავისი ძით.
ამ ბაირაღით შევარდა ერეკლე შუა ბრძოლაში და მომხვდურებს დაერია. მას სოლომონიც მიჰყვა. მეფეთა მიერ გამხნევებული ქართველები ლომებად იქცნენ და მტერს თავგამოდებით შეუტიეს.

„ომის მონაწილე – სოლომონ მეორის ერთგული თანამებრძოლი სიმონ წერეთელი იგონებდა– „გამოღმით ჩვენ ვიდექით მაღლობზედა და გაღმით ყიზილბაშები: ჩვენ ვიყავით ორიათასამდე იმერელი, აქედან ერთი ნაწილიც არტილერიის დასაცავად გააგზავნეს, იქვე ჩვენთან იყო ოყო ორასამდე თათარი და სხვა კანტი კუნტად ქართლ–კახელები. მტერმა რო გვიცოტავა, მოგვმართა, მაგრამ ჩვენ ბრძანება არა გვქონდა და ადგილიდან არ დავძრულვართ. მტერს ჯერ თოფები მივახალეთ მერე ხმლით დავიწყეთ მოგერიება. შვიდჯერ შევაბრუნეთ. იმათ ახალ–ახალი ჯარი ენაცვლებოდათ. ჩვენ კი ჯერ არ გვჭირდებოდა გამონაცვლება. საოცარი გულდამშვიდებით იბრძოდნენ ჩვენი თათრები და ქართლ–კახელები, იმერლები კი ჯიქებივით ხტოდნენ და საფარში აღარ დგებოდნენ,“ ნაადრევად უტევდნენ მტერსო. აქვე აღნიშნავს რაჭველი გოცირიძის გმირობას, რომელიც მარტოდმარტო ეკვეთა სპარსელებს, მას მიჰყვნენ ახალგაზრდა იმერლები, გოცირიძე და მისი თანამებრძოლთა ნაწილი ბრძოლაში დაიღუპა, მაგრამ უამრავი მტრის მეომარი გაანადგურეს. „მაშინ ბრძანა მეფე ირაკლიმ – აჩქარდნენ, საქმეს გამიფუჭებენო. მოავლო ბაირაღს ხელი და თვითონ წარუძღვა ერთიანად ჯარს. ახალგაზრდა შვილიშვილი ( იმერეთის მეფე სოლომონ მეორე)ადგილზე დასვა, მაგრამ ჩვენს მეფესაც გულმა აღარ მოუთმინა, მიაშურა ხმალ და ხმალ და ჩვენც მივყევით. ბევრ ომში ვყოფილვარ და ამისთანა ბრძოლა არ მინახავს თუ წინ ბნელი არ გადაგვღობებოდა, შორს გავრეკდით მტრებს. გამარჯვება მაინც, რასაკვირველია ჩვენი იყო.“

ქართველთა ჯარმა იმ დღეს დიდი ზიანი მიაყენა სპარსელებს–– “მტერი წინ წაიყარეს და უკან მიჰყვნენ“, „ აოტნეს მრავალნი და მრავალი სპარსი მოსრეს მას დღესა შინა“ მტრის ცოცხლად გადარჩენილმა მეომრებმა დღის ბოლოს უკან დაიხიეს, გადავიდნენ მთის გადაღმა –თელეთისაკენ და თავიანთ ბანაკს მიაშურეს.

ამ დღეს ქართველებმა გმირულად დაამარცხეს მტერი.

ერეკლე და სოლომონი გამარჯვებულნი დაბრუნდნენ ქალაქში, ბრძოლის ველზე მორიგე რაზმები დატოვეს.

მტრის დამარცხების ამბის გაგებამ გაახარა და იმედი ჩაუსახა თბილისელებს, მაგრამ ნაადრევი იყო ეს სიხარული.

ამბობენ აღა – მაჰმად –ხანმა პირველი, მისთვის მოულოდნელი და შემაშფოთებელი მარცხის შემდეგ უკან გაბრუნება გადაწყვიტაო, მაგრამ საქართველოს მტრებმა, სხვადასხვა ჯურის ჯაშუშებმა, ქართველთა ჯარის სიმცირეში დაარწმუნეს და უკან წასვლა გადააფიქრებინესო. მართლაც არსებობს ამ ამბის დამადასტურებელი მონაცემები, თუმცა ძნელი წარმოსადგენია, რომ თავისი ჯარის მხოლოდ მცირე ნაწილით პოზიციურ ბრძოლაში დამარცხების შემდეგ, ისეთ გამოცდილ სარდალს, როგორიც აღა–მაჰმად– ხანი იყო ბრძოლის გაგრძელება გადაეფიქრებინა. მაგრამ, აშკარად არ მოელოდა ქართველების მხრიდან ასეთ სიმამაცეს – ამავე დროს ქართველთა ჯარის სიმცირითაც დარჩა გაკვირვებული, ალბათ ფიქრობდა, რომ ერეკლეს სარეზერვო ჯარი ეყოლებოდა და იოლად არ დასთმობდა თბილისს.

იმ ღამეს აღა–მაჰმად– ხანმა მიიღო გადაწყვეტილება, რომ თბილისის ასაღებად შეტევა უნდა განეხორციელებინა, როგორც შინდისს – ტაბახმელას, ასევე სოღანლუღის მხრიდანაც და თანაც აუცილებელი იყო მთლიანი ძალებით ( რომელთაც უკვე თავი მოიყარეს სარვანის მინდორზე ) ეწარმოებინა ბრძოლა.

11 სექტემბერს, დილის 7 საათიდან დაიწყეს სპარსელებმა თბილისზე შეტევა.

ორი დღის ბრძოლის შემდეგ მათ 32 ათასზე მეტი მებრძოლი მაინც დარჩებოდათ, ასე რომ სპარსელთა ჯარი სულ ცოტა, ექვსჯერ თუ არა ხუთჯერ მაინც მეტი იყო ქართველთა ჯარზე,ზარბაზნებიც საკმაოდ ჰქონდათ. ძალები რაოდენობრივად მეტად უთანასწორო იყო, თუმცა გამოცდილებით და სულიერი განწყობით ქართველები მოწინაადღდეგეზე უფრო მაღლა იდგნენ.

აღა–მაჰმად– ხანმა თავისი ლაშქარი 14 ნაწილად დაყო. ის ითვალისწინებდა რა ერეკლეს ბრძოლაში დიდ გამოცდილებას, „მოიგონა ღონე საკვირველი“–– სპარსელთა ჯარის რაზმებს უკან 6 ათასამდე თავისი ერთგული თურქმენი დაუყენა (ის თავადაც თურქმენული ტომიდან იყო, მან გაითვალისწინა თურქმენთა და სპარსთა ურთიერთსიძულვილი) და მათ უბრძანა–– თუ კი ვინმე უკან დაიხევდა, ვინც არ უნდა ყოფილიყო ის – „მყისვე მოეკლათ იგი“. მართლაც, სიხარულით შეუსრულებიათ ეს ბრძანება თურქმენებს.

აღა –მაჰმად– ხანი გარდა იმისა, რომ მთელს ჯარს სარდლობდა, თავად ჩაუდგა სათავეში იმ კორპუსს, რომელიც სოღანლუღის მხრიდან უნდა წამოსულიყო თბილისისაკენ. ეს ძნელად გასავლელი გზა მაინც ძირითად სალაშქრო გზად მიიჩნია მან. ჯარის სხვა ნაწილებს მისი ერთგული სარდლები მეთაურობდნენ.

სოღანლუღის ვიწროებიდან შესული და შინდის – ტაბახმელადან დაშვებული სპარსელთა ჯარი კრწანისის ველზე უნდა გაერთიანებულიყო და ძირითადი შეტევაც აქედან დაიწყებოდა, მტრის ჯარის ნაწილი კი სოლოლაკის მხრიდან და თაბორის ქედის ფერდობებიდანაც დაეშვებოდა თბილისისაკენ.

ქართველთა ჯარს 11 სექტემერს თავად ერეკლე სარდლობდა.

ერეკლეს ერთგული გვერდითმყოფნი ურჩევდნენ არ მიეღო მონაწილება ხელჩართულ ომში, მაგრამ ერეკლე ბოლომდე შუაგულ ბრძლაში დარჩა და თავგანწირულობის და გმირობის მაგალითს აძლევდა ახალგაზრდებს.
ქართველთა ჯარის რაოდენობა 6 ათასს არ აღემატებოდა.

თბილისის დაცვის მარჯვენა მხარეს სარდლობდა ერეკლეს შვილიშვილი – დავით ბატონიშვილი. მას უნდა დაეცვა ის ადგილი „სადაც შეეყრებიან გზანი სოლოლაკისა და ტაბახმელისანი ,“ ასე, რომ წინა დღის მსგავსად, დავითი იცავდა შინდის– ტაბახმელადან და თაბორის ქედის მიდამოებიდან კრწანისისაკენ ჩამომავალ გზას, ამავე დროს სოლოლაკისკენაც არ უნდა გაეშვა მტერი. ის შინდის–ტაბახმელას მიდამოებში, თაბორის ქედის ფერდობებთან გამაგრდა ოთხასი მებრძოლით და 6 ზარბაზნით.

მეწინავე რაზმს, რომელსაც კრწანისის ველზე სოღანლუღიდან შემომავალი, ვიწრო საქარავნე გზა უნდა დაეცვა და ამ მიდამოში პირველი უნდა შეგებებოდა მტერს, ერეკლეს მეორე შვილიშვილი –იოანე ბატონიშვილი ჩაუდგა სათავეში. იოანე პირველი გავიდა ბრძოლის ველზე და სოღანლუღიდან შემომავალი ვიწრო გზისაკენ დაიძრა. ამ რაზმში ერეკლემ „განაწესა მხედრობანი რჩეული“.

დაცვის მარცხენა ფრთა (იგულისხმება დაცვის მარცხენა პოზიციის მარცხენა ფრთა) იოანე მუხრანბატონს ჩააბარეს, ამ რაზმს ,სავარაუდოდ მტკვრის მარჯვენა ნაპირის გასწვრივ, ორთაჭალის და კრწანისის ველის მიდამოების მიმდებარე ადგილები უნდა დაეცვა.

„განვიდა თვით მეფე ყოვლითა მხედრობითა თვისითა ბრძოლად სპარსთა და დაადგინა მხედრობანი თვისნი დასასრულსა სეიდაბადის ბაღთასა“.

ე.ი. ერეკლე გარდა ბრძოლის საერთო ხელმძღვანელობისა, იცავდა სეიდაბადისკენ მიმავალ ცენტრალურ გზას, რომელიც, სავარაუდოდ იმ ადგილზე გადიოდა სადაც ახლა, თაბორის ქედის მთის ფერდობის ბოლოს – ნადიკვრის ქუჩის აღმართსა და ორთაჭალჰესის შორის მდებარე ტერიტორიაა. ამ ადგილზე მტრის შეკავება თბილისის დამცველთა ბოლო იმედი იყო.

შემდგომ განვითარებული მოვლენებიდან ჩანს, რომ ერეკლე, ამ ადგილებში თაბორის ქედის შემაღლებულ ფერდობებზე ავიდა თავისი რაზმით და აქედან აკონტროლებდა ბრძოლის ველს.

თავისი ერთ–ერთი ვაჟის, ვახტანგის ( იგივე ალმასხანის) და ოთარ ამილახვრის რაზმები, როგორც სარეზერვო, თავისთან ახლოს იახლა „რათა რომელსაცა კერძოსა საჭირო იყოს ბრძოლასა შინა მოაშველოს მუნ იგი.“

ათასი იმერელი, ზურაბ წერეთლის მეთაურობით იცავდა თბილისის დაცვის მარცხენა პოზიციის მარჯვენა ფრთას „და სდგეს იგინი მარჯვნივ კერძო მეფისა.“

თავისი შვილიშვილი, იმერეთის მეფე – სოლომონ მეორე, იმერელთა 500 კაციან რაზმთან ერთად – თბილისის გალავანთან ახლოს დააყენა ერეკლემ, რათა საჭიროების შემთხვევაში თაბორის ქედის ფერდობებზე განლაგებულ მეზარბაზნეებს მიხმარებოდნენ.

როგორც ლიტერატურული მონაცემებიდან ჩანს, თბილისის დამცველებს 35 ზარბაზანი ჰქონიათ. მათი ნაწილი კრწანისის ველის შემაღლებულ ადგილებზე, ხევის პირას იყო განლაგებული, ნაწილი კი თაბორის ქედის მიდამოებში და ნარიყალას საზარბაზნე ბურჯებზე. როგორც ავღნიშნეთ, დაცვის მარჯვენა პოზიციაზე დავითს 6 ზარბაზანი ჰქონდა.

ქართველთა მეზარბაზნეები საკმაო რაოდენობით და ამავე დროს გამოცდილნიც იყვნენ, რადგან ერეკლე, არტილერიას დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა და ხშირად ამბობდა – „ომი ზარბაზნებს დააცადეთო“.

სოღანლუღიდან დაძრული სპარსელების ჯარის ის ნაწილი, რომელიც მარჯვენა ფრთიდან აწარმოებდა შეტევას, თელეთის ქედის ბოლოს, ვიწრო, კლდოვანი გზის მიდამოს მოადგა. ამ რაზმს, როგორც ავღნიშნეთ თავად აღა –მაჰმად– ხანი მეთაურობდა.( ეს ის ადგილია სადაც დღეს რუსთავისა და მარნეულის საავტომობილო გზები იყოფა).

მარჯვნივ ადიდებული მტკვარი იყო, მეორე მხარეს, კლდოვანი მთის ფერდობებზე, სანგარში, ქართველთა მეწინავე რაზმი იყო გამაგრებული. ქართველებმა თოფის ტყვია დაუშინეს მტერს და წინსვლის საშუალება არ მისცეს.

სპარსელებმაც განახორციელეს შეტევა, მაგრამ ქართველებს ფეხი ვერ მოაცვლევინეს. სპარსელებმა რამოდენიმე ზარბაზანი წამოსწიეს წინ და ქართველთა სანგარს ცეცხლი გაუხსნეს.

ქართველები გაერიდნენ ზარბაზნის ცეცხლს, გამოვიდნენ გამაგრებული ადგილიდან და მთების ფერდობებს მაღლა აჰყვნენ. ახლა მეორე სანგრიდან მიიტანეს იერიში მომხდურებზე. თითქმის ერთი საათი იგერიებდნენ მტერს და შეაჩერეს მათი წინსვლა. რამოდენიმე ასეული სპარსელი დაიხოცა ამ ადგილებში.

შეშჰოთდა აღა – მაჰმად– ხანი, მიხვდა, რომ გზის გაგრძელება შეუძლებელი გახდა, უკან დახევაც არ იყო მისთვის მისაღები და ომებში გამოცდილმა მებრძოლმა ამ წინაამღდეგობის გადალახვის ახალი, თავისი სიცოცხლისათვის საშიში ხერხი მოიგონა. მან მოულოდნელად თავისი თურქმენული ცხენი მტკვრისკენ შეაბრუნა და მებრძოლებს შესძახა – „ვისაც შაჰი უყვარს და ვაჟკაცია მომყევითო.თუ მტკვარმა წამიღო, ჩემი გვამი წყლიდან გამოიტანეთ და მიწაში დამფალითო“.

ცხენს მათრახი გადაუჭირა და მტკვარში შეაგდო. სამი ათასი სპარსელი ცხენოსანი მიჰყვა მას, მაგრამ, ყველამ ვერ შესძლო ადიდებული მდინარის გადალახვა და მოპირდაპირე ნაპირზე გასვლა, სამასამდის სპარსელი დაიხრჩო მტკვარში.

როგორც ვნახეთ, სამხედრო მანევრის შესრულებისას, სამასი მებრძოლი დაუფიქრებლად გასწირა შაჰმა, ეს მისთვის დიდ დანაკლისს არ წარმოადგენდა, მაშინ როცა მცირერიცხოვან ქართველთათვის საკმაოდ დიდი ძალა იყო და სამას მებროლს ხშირად გადაუწყვეტიათ მათ სასარგებლოდ ომის ბედი.

მდინარის მეორე მხარეს, ნავთლუღისაკენ სწორ ადგილებზე გასულმა შაჰმა ცოტა შეისვენა, მერე კი იქედან ქართველთა პოზიციების დათვალიერება დაიწყო და დარწმუნდა, რომ ქართველებს ამ მთიან და ხევებიან ადგილებში მხოლოდ მცირერიცხოვანი რაზმები ჰყავდათ ჩასაფრებული. ეს მისთვის მოულოდნელი იყო, რადგან ფიქრობდა, რომ აქ მრავალრიცხოვანი ჯარი იქნებოდა თავმოყრილი. შაჰმა მდინარის მარჯვენა ნაპირზე დარჩენილ თავის მხედართმთავარს ანიშნა, რომ მთელი ძალით გადასულიყო შეტევაზე, თავადაც ზემოთ, თბილისისაკენ აუყვა მდინარის მარცხენა ნაპირს.

თელეთის ქედის ფერდობებზე შეფენილმა ქართველებმა ჩათვალეს, რომ სპარსელებს მათი ალყაში მოქცევა უნდოდათ, უკან დაიხიეს და თბილისისაკენ მიმავალი, ვიწრო საქარავნე გზის ადგლებში არსებული ორი სანგარი მიატოვეს.

ამ მანევრით აღა–მაჰმად – ხანმა შესძლო თბილისისაკენ ძნელად სავალი და ქართველთათვის იოლად დასაცავი, დაახლოებით სამი კილომეტრი სიგრძის გზის წინაამღდეგობის გადალახვა, თანაც გაღმიდან დაათვალიერა ქართველთა პოზიციები და საბოლოოდ დარწმუნდა ქართველთა ჯარის სიმცირეში.

შაჰმა დაინახა, რომ ძნელად გასავლელი გზა განთავისუფლდა, ამიტომ ისევ უკან, კრწანისის მხარეს მოინდომა გადასვლა. ამაში, ორი სარწმუნოებაგამოცვლილი ქართველი მიეხმარა, მათ იკადრეს თავისი ქვეყნის ღალატი და მტერს ორთაჭალაში არსებული ფონი ანახეს. სპარსელთა რაზმებმა ამჯერად უდანაკარგოდ გადალახეს მტკვარი, გადავიდნენ კრწანისისაკენ და ვიწრო გზით შემომავალ თავიანთ რაზმებთან დაიწყეს შეერთება.

ბრძოლა კრწანისის ველზე, მესამე სანგრის მიდამოებში იწყებოდა. მრავალრიცხოვანმა სპარსელებმა თოფის ცეცხლი დააყარეს აქ გამაგრებულ ქართველებს. ქართველებმა უკან დაიხიეს.

მოულოდნელად ერეკლე თაბორის მთის ფერდობიდან დაეშვა თავის რაზმით და სპარსელთა იმ ნაწილებს შეუტია სადაც თავად შაჰი იმყოფებოდა. ვახტანგ ბატონიშვილის რაზმებმაც დაიწყეს გადაადგილება .

არის ვარაუდი, რომ ქართველებმა უკან იმიტომ დაიხიეს და ერეკლეც იმისათვის დაეშვა მთიდან, რომ უნდოდა შუაზე გაეწყვიტა მტრის ჯარი და მისი წინა ნაწილი, რომელსაც შაჰი მეთაურობდა შუაში მოექცია, მაგრამ თბილისის დამცველებს თავიანთი სიმცირის და მტრის სიმრავლის გამო, ყველა, თუნდაც ძალზე გონივრული ჩანაფიქრის განხორციელებაც კი გაუჭირდებოდათ.

მესამე სანგართან მედგრად შეუტიეს მტერს ქართველებმა. ზარბაზნების გრიალი აყრუებდა არემარეს. აღა–მაჰმად– ხანის ცხენს ზარბაზნის ტყვია მოხვდა და… ატალახებულ, სისხლიან მიწაზე გაგორდა ქართველთა მოძულე შაჰის სხეული. ფეხზე წამოხტა შეშინებული, მაგრამ გააფთრებული შაჰი და მთელი ძალებით შეტევაზე გადასვლა ბრძანა.

ვინ იცის როგორ წარიმართებოდა ბრძოლის ბედი, რომ ქართველთა ზარბაზნის ტყვია ცხენს კი არა, მის მხედარს მოხვედროდა…. მაგრამ, ესეც ალბათ ქართველთა უიღბლობა იყო.

ამ დროს წვიმაც განახლდა. ბუნება თითქოს დასტიროდა თბილისსა და საქართველოს მომავალს.

სპარსელები თოფის სროლით მიიწევდნენ წინ . „არც ქართველები დარჩნენ ხელცარიელნი იმათზე თუმცა დაღალულ–დაწყვეტილები იყვნენ – მტერს ეგონა ქართველებს შევაშინებთო, გადავსრესთო, მაგრამ მაშინდელ ქართველებს რა შეაშინებდა, ნამეტნავად იმისთანა კაცთან როგორიც მეფე ირაკლი! შემდეგ იმისთანა გამოჩენილი ვაჟკაცი თავად–აზნაურნი გარს ეხვივნენ და რამდენ ომებში გამოცდილნი“.

ერეკლე თბილისის მხარეს დაიძრა, რათა მესამე სანგრის მიდამოში დახვედროდა მტერს და გზა გადაეკეტა. ეს ადგილები დაახლოებით, დღევანდელი ორთაჭალჰესის მიმდებარე, მოპირდაპირე ტერიტორიაზეა.

გაგრძელება იქნება