ერთმორწმუნეობა იმპერიულად, ანუ „ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობა“ და მცხეთის საყდარი პარამეტრები

[zakariazakaria]

„ჩვენთვის სასურველია მოვისმინოთ შენგან,
როგორ ფიქრობ; რადგან ჩვენ ვიცით რომ ამ
მოძღვრების შესახებ ყველგან დაობენ“

(მოციქულთა საქმე თ. 28, მუხ. 22.)


ერთმორწმუნეობა იმპერიულად


ანუ „ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობა“ და მცხეთის საყდარი

ქრისტეანული აღმსარებლობის შესახებ ბევრი დაწერილა, თქმით კიდევ უფრო მეტითქმულა და არც ეს წერილი იქნება უკანასკნელი, ვიდრე მეორედ მოსვლამდის.
წერილში ერთ კონკრეტულ, ადრექრისტიანულ ხანაში მცხეთის საკათოლიკოსო სამწყსოში განვითარებულ მოვლენაზე და მისგან გამომდინარე შედეგზე უნდა მოვუთხრო მკითხველს. მოვლენაზე, რომელიც თანამედროვე ქართულ ისტორიოგრაფიაში მიღებულია, როგორც დიოფიზიტურ ეკლესიათა მიერ, მცხეთის საყდრის „სწორ პატივთა თანა“ აღიარების შესახებ. არადა, საკითხის არსში ღრმად თუ ჩავიხედავთ დავრწმუნდებით, რომ ბიზანტიურ-იმპერიული ეკლესიის მხრიდან (რომლის სულიერმემკვიდრედ დღეს „პრავოსლავნი“ რუსული ეკლესია გვევლინება) მცხეთის საყდრის „სწორ პატივში“ აყვანა, ეკლესიურ ძმობაზე მეტად, იმპერიული გავლენის ქვეშ მის მოქცევას უფრო ესადაგებოდა.
„სწორი პატივის შესახებ“ ამბავი მოთხრობილია მემატიანე ჯუანშერის თხზულებაში (ქ.ც. ტI. გვ. 232), თუმცა ყველასათვის თუ არა, ზოგ-ზოგებისათვის, ხომ ცნობილია, რომ ეს მონათხრობი ჯუანშერს არ ეკუთვნის და ბევრად მოგვიანო ხანაშია ჩართული. მოვიყვან მცირეოდენ ამონარიდს ამ ჩანართიდან:

“ ამასა კრების მიერ (ლაპარაკია, კონსტანტინე პოგონატის მიერ 680 წელს მოწვეულ საეკლესიო კრებაზე) ბრძანეს ესრეთ წმიდისა ეკლესიისა საქართველოსათვის, (ტერმინი საქართველო XI საუკუნიდან მკვიდრდება, ჯუანშერი კი VIII საუკუნის აქეთ ვერ გადმოვა, რაც არ უნდა ამტკიცონ ეს მავანმან და მავანმან). რომელ არს წმიდა მცხეთა, რაითა იყოს სწორ პატივთა ვითარცა წმიდანი სამოციქულო კათოლიკე ეკლესიანი“. . .

საკითხის არსში უკეთ გარკვევის მიზნით, შიგადაშიგ ისეთ ისტორიულ ექსკურსში მოგვიწევს წასვლა, რომელიც დღესაც დახურულად ითვლება ქრისტეს მრწამსის რიგითი აღმსარებლებისათვის. ასე, რომ აქედანვე მინდა „თავგადაკლულნი“ გავაფრთხილო, ვიდრე რაიმეს მოქმედებას დააპრებენ, მანამდე თავიანთი შესაძლებლობის ფარგლებში წიგნი წაიკითხონ, ჩვენ კი ამასობაში მივყვეთ ამბის თხრობას;


VI „მსოფლიო“ საეკლესიო კრების მოწვევა, რომის საერო ხელისუფალთა მიერ იმ დროს მოხდა როცა იმპერიას, აღმოსავლეთის პროვინციათა დიდი ნაწილი უკვე დათმობილი ქონდა სახალიფოსათვის. დროებით დამდგარმა მშვიდობამ, აღმოსავლეთში მიყენებულ ჭრილობებს მოშუშებისა და თან დასავლეთის (რომის პაპის) თვალში შერყეული პოზიციების აღდგენის შესაძლებლობა მისცა იმპერიას. შერყეული პოზიციების აღდგენას კი ყველაზე მეტად იმპერიის ლათინურ-ბერძნულენოვან ეკლესიებში არსებული დოგმატური დაპირისპირებები უშლიდა ხელს და ეს ყველაფერი იქიდან მომდინარეობდა, რომ ქრისტეანული ეკლესიების საჭეთმპყროbელნი, ერთმანეთის მიმართ უფროს უმცროსობაზე დავა-კამათით იყვნენ დაკავებულნი და ნაკლებად იწუხებდნენ თავს საღვთისნიერო საქმეთა კეთებაზე ფიქრით.

კონსტანტინე პოგონატის ბრძანებით 680 წელს, იმპერიის სხვადასხვა კუთხიდან კონსტანტინეპოლში თავი მოუყარეს ასსამოცდაათ მღვდელთმთავარს და ამ თავყრილობას მსოფლიო საეკლესიო კრება უწოდეს. კრებაზე მიღებული იქნა დიოფიზიტური დოგმატი, ამასთან ერთად კრებამ უპირობოდ აღიარა ეკლესიებზე იმპერატორის უზენაესობა. ისინი კი ვინც წინ აღუდგნენ ამგვარ გადაწყვეტილებას, შეჩვენებულნი და განკვეთილნი იქნენ ეკლესიებიდან (რა თქმა უნდა იმ ეკლესიებიდან რაზეც ხელი მიუწვდებოდათ დიოფიზიტებს) თუმცა, საერო ხელისუფალთა ამგვარი ძალისხმევა მაიც არ აღმოჩნდა საკმარისი და ნამოქმედარის განმტკიცებისათვის, პოგონატის შემდგომმა იმპერატორმა იუსტინიანემ, 691 წელს ისევ მოიწვია „მსოფლიო“ საეკლესიო კრება (მასაც უწია ცოდვებმა, ტახტიდან ჩამოაგდეს და ცხვირი მოაჭრეს) და „მართლმადიდებლებისათვის“ ახალი კანონიც მიაღებინა. რომლის უტყუარობაც თავისი ხელმოწერებით დაადასტურეს იქ დამსწრე მღვდელთმთავრებმა. (იხ. „დიდი სჯულის კანონი“ საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 1987 წელი. გვ. 343 -350) ცნობისათვის უნდა გითხრათ, რომ ამ ხელმოწერებს შორის არ ჩანს მცხეთის ეკლესიის საჭეთმპყრობლის ხელმოწერა და არც კრების ოქმების დადგენილებებში ჩანს სადმე, რომ მცხეთის საყდარის საჭეთმპყრობელი სწორ პატივში ყოფილიყოს აყვანილი. აი საიდან დგინდება, რომ ქართულ მატიანეში დაცული ცნობა, გვიანი დროის ნაყალბევია და სხვა არაფერი.
ქართველმა ისტორიკოსებმაც უწყიან ეს ამბავი, მაგრამ რატომღაც არა თუ თავს იკავებენ ამ ნაყალბევის გამოაშკარავებისაგან, არამედ პირიქით, ყველა შესაძლო შემთხვევაში ცდილობენ „სწორი პატივი“ უპირობო ჭეშმარიტებად გაასაღონ.


თუმცა ამ წერილის მიზანი ის კი არ არის, რისთვის სჩადიან ამას ქართველი მეცნიერები, ან რატომ დასჭირდა თხზულების რედაქტორ-გადამწერს მატიანეში ამგვარი არარსებული ამბის ჩამატება, არა, ეს საკითხი ამ შემთხვევაში მეორე ხარისხოვანია და წერილის ბოლომდე გაცნობა ისედაც ყველაფერს თავის ადგილას დაალაგებს. ახლა, აქ, საშურ საქმედ იმის დადგენა უფრო მიმაჩნია, თუ რა ურთიერთობა შეიძლებოდა არსებულიყო იმ დროისათვის მცხეთის საყდარსა და ბერძნულ იმპერიულ ეკლესიას შორის და რატომ იხსენიებიან მცხეთის საყდრის მამამთავარნი პეტრე კათოლიკოსის (689 – 720წწ) ჩათვლით ცოლოსნებად, იმ დროს როცა დიოფიზიტთა ე.წ. მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე მიღებული კანონები, ამას სასტიკად ეწინააღმდეგებოდა.
რწმენისა და ეკლესიათა მტყუან- მართლობის საკითხი, ოდითგან მოყოლებული, დიდ სახელმწიფოთა ინტერესებზე იყო დამოკიდებული და არა სარწმუნოებრივ ჭეშმარიტებაზე და დღესაც იგივი ვითარება რომაა, ამას ვგონებ დიდი მიხვედრა არ უნდა სჭირდებოდეს. იგივე ითქმის ჩვენს შესახებაც. საქართველოს ისტორიას თვალს თუ გავაყოლებთ დავინახავთ, რომ მცხეთის საყდარიც, არცთუ იშვიათად იძულებული ხდებოდა ვითარებისდამიხედვით „მართლის“ მხარე დაეჭირა. მაგალითისათვის მეექვსე საუკუნის ამბები განვიხილოთ. ვახტანგ გორგასლის სიკვდილის შემდეგ, ფაქტიურად მთელი სამხრეთ კავკასია, სასანური ირანის შემადგენლობაში მოექცა. თუმცა ამ მხარეში თავისი გავლენის დასამყარებლად არც აღ.რომის იმპერია იშურებდა ძალებს. ორივე ეს იმპერია, ეთნიკური თვალსაზრისით ძალზედ ჭრელი იყო და ცენტრალურ ხელისუფალთა წარმატებები თუ წარუმატებლობები, ხშირად ამ ჭრელი მოსახლეობის ლოიალობაზეც ყოფილა დამოკიდებული.
სასანური ირანი, სადაც სახელმწიფო რელიგია მაზდეანობა იყო, ქრისტიანული აღმსარებლობის მიმართ თითქმის ყოველთვის შემწყნარებლობას იჩენდა, ოღონდ ეს შემწყნარებლობა, მხოლოდ იმ მიმდინარეობაზე ვრცელდებოდა, რომელსაც აქტიურად უპირისპირდებოდა კონსტანტინეპოლის ეკლესია. ამის დასტურად შაჰ კავად I – მიერ გამოცემული განკარგულებაც გამოდგება, რომელიც ირანის ქვეშევრდომ ქრისტიანებს ავალდებულებდა დვინის ეკლესიის მიერ დადგენილ კანონს დამორჩილებოდნენ. ასეთ ფონზე 506 წელს დვინში მოწვეული იქნა საეკლესიო კრება. კრების გადაწყვეტილებით ქართლის და ალბანეთის ეკლესიები დვინელ კათოლიკოსის ქვემდებარენი შეიქმნენ. დვინიელი კათოლიკოსისადმი ქვემდებარეობა 5 74 წლამდის გაგრძელებულა, როცა ქართლის კათოლიკოსმა სვიმეონმა უარი შეუთვალა დვინელ კათოლიკოსს, კონსტანტინეპოლის ქალკედონიტ, (ქალკედონიტ და არა დიოფიზიტ, ეს ორი ნამდვილად სხვადასხვა მცნებაა და დიოფიზიტებმაც შეითავსეს) ეკლესიასთან გამართულ დოგმატურ კამათში მხარდაჭერაზე. თუმცა მცხეთის საყდრის სრული დამოუკიდებლობა დვინის ეკლესიისაგან, შედარებით გვიან განხორციელდა და ამას რამოდენიმე ეტაპი დასჭირდა. დვინის ეკლესიის გავლენისაგან თავის დაღწევის მცდელობის პირველი ეტაპი 598/9 წლიდან დაიწყო. ამ წელს გარდაიცვალა ქართლის ეკლესიის მწყემსმთავარი, კათოლიკოსი ბართლომე. დვინის ეკლესია აქტიურად ჩაერია ახალი კათოლიკოსის ხელდასხმის საქმეში და მცხეთის საყდარი მონოფიზიტთა წიაღში გამოზრდილ, წარმოშობით ჯავახეთის სოფელ სკურტიდან გამოსულ, კირიონს ჩაბარდა. დვინელები იმედოვნებდნენ რომ მათი წყალობით მწყემსმთავრის ტახტზე აღსაყდრებული კირიონი, ქართლში მონოფიზიტობას კიდევ უფრო განამტკიცებდა, მაგრამ მათდა გულების დასახეთქად, მოვლენები მონოფიზიტთა საწინააღმდეგოდ განვითარდა. მწყემსმთავარმა კირიონმა არათუ თავი დააღწია დვინელთა გავლენას, არამედ იქით შეავიწროვა ისინი და მის სამწყსოში საერთოდ აკრძალა მონოფიზიტური მსახურება, რასაც მოჰყვა კიდევაც 608 წლის ცნობილი საეკლესიო განხეთქილება. თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ეკლესიური დამოუკიდებლობა დიდხანს არ გაგრძელებულა. 612 წელს ირანელებმა ქართლი დაიკავეს და მწყემსთავარი კირიონი იძულებული გახდა ქართლს გასცლოდა. 614 წელს შაჰმა ხოსრო ფარვიზმა, ახალი განკარგულება გამოსცა და ქრისტეან ქვეშევრდომებს, დვინის ეკლესიისადმი მორჩილება და მონოფიზიტობის სავალდებულო აღმსარებლობა დაუწესა.
კირიონის, როგორც ქართლის ეკლესიის მწყემსმთავრის სახელი, ამ ამბების შემდეგ აღარ ჩანს. მისი სახელი საერთოდ გამქრალია ძველი ქართული მატიანეებიდანაც. მკვლევარი ზ.ალექსიძე თვლის რომ კირიონი და ალექსანდრიის პატრიარქი და მონოთელიტობის ერთერთი უპირველესი იდეოლოგი, კიროს ფაზისელი, ერთიდაიგივე პირი უნდა იყოს. არც არის გამორიცხული, რადგან როგორც სხვა ყველა მონოთელიტი, დიოფიზიტთა მიერ შეჩვენებული იქნა და მისი სახელიც ამოიშალა მატიანეებიდან.

დვინის ეკლესიის დაქვემდებარებიდან თავის დაღწევის მეორე ეტაპი 628 წლიდან განხორციელდა. ჰერაკლეს მიერ სასანიდური ირანის დამარცხებამ ქართლის ერისმთავარს ად’ნერსეს შესაძლებლობა მისცა ხაზართა დახმარებით მონოფიზიტთა ხელში მყოფი თბილისი დაებრუნებინა, რასაც თავისთავად მოყვა საეკლესიო საქმებიდან მონოფიზითთა ჩამოცილება. მემატიანე სუმბატ დავითის ძე ასე გადმოგვცემს ამ ამბავს; „ და განწმიდა სჯული ქრისტესი ღრმთისა ჩუენისა...“ ( ქ.ცხ. ტ. I. გვ.375)

სასანიდურ ირანზე გამარჯვებამ, აღ. რომის იმპერიას შესაძლებლობა მისცა თავის საზღვრებში მოექცია აღმოსავლეთის ქრისტეანული სამყარო, რამაც დღის წესრიგში დააყენა ერთი მიმდინარეობის ქვეშ მათი გაერთიანების საკითხი. ამ საქმის ერთერთი იდეოლოგი და სულისჩამდგმელი, პატრიარქ სერგისთან ერთად, ალექსანდრიის პატრიარქი კიროს ფაზისელი იყო. (არის თუ არა კიროს ფაზისელი და კირიონ ქართლის კათოლიკოსი, ერთიდაიგივე პიროვნება, ამის პირდაპირი დამადასტურებელი საბუთი არ არსებობს. დიდი ალბათობით კი დასაშვებად მიმაჩნია, რადგან ის იძულებული იყო გასცლოდა მონოთელიტებს) ჰერაკლეც ხედავდა, რომ იმპერიას ქრისტეანი მოსახლეობის ერთობა გააძლიერებდა და არა დაპირისპირება. თანაც დვინელ მონოფიზიტთა მიმდევრები იქნებოდნენ თუ ქალკედონიტები, ერთ რამეში ისედაც თანხმდებოდნენ, რომ ზეციურ ნებაზე მაღლა სხვა არაფერი შეიძლებოდა ყოფილიყო.

ჰერაკლეს მიერ მხარდაჭერილმა პატრიარქთა მცდელობამ, თავდაპირველად მართლაც გამოიღო სასურველი შედეგი და პატრიარქების; სერგისა და კიროსის მსგავსად, რომის პაპმა, ჰონორიუსმა, ანტიოქიის საპატრიარქოს მღვდელთმთავრებმა, (იმ ხანად ანტიოქიაში დროებით უპატრიარქობა იყო) და ყოველთა აღმოსავლეთის მონოფიზიტმა პატრიარქმა ეზრამ, მონოთელიტური მრწამსის, როგორც საყოველთაო შემრიგებლური და ჭეშმარიტი მრწამსისადმი მხარდაჭერა გამოხატეს. (დიოფიზიტებმა მოგვიანებით ეს დოკუმენტი დაწვეს)
ამ შეთანხმებას ვინც წინ აღუდგა და ერთიანობის წინააღმდეგი წავიდა, იერუსალიმის პატრიარქი სოფრომი იყო. რით იყო გამოწვეული სოფრომის ასეთი თავგადაკლული წინააღმდეგობა, რატომ არ სურდა მას ქრისტეანული სამყაროს ერთობა, თანაც იმ დროს, როცა აღმავალი ისლამისტური საფრთხე კარს იყო მომდგარი? როგორც აღმოჩნდა პატრიარქ სოფრონს, ერთობაზე მეტად პირველობის პატივი უფრო ამოძრავებდა და რადგან სხვა პატრიარქებისაგან წინააღმდეგობას წააწყდა, არაბ სარდლს უმარს გაურიგდა, რომელიც უკვე ალყის მოხსნას და გაცლას ფიქრობდა ( იერუსალემი, კარგად დაცული, წყლითა და სურსათ-სანოვაგითაც მომარაგებული იყო, არაბებს კი არც კედლის სანგრევი მანქანები გააჩნდათ, არც დიმაშკის ფოლადი იყო გამოჭედილი და მათი ალყაც ფორმალურ ხასიათს უფრო ატარებდა, რადგან მოსახლება შეუზღუდავად მიმოდიოდა) და 638 წელს ქალაქი ჩააბარა.

აღ.რომის იმპერიასა და მის სამეზობლოში განვითარებულ მოვლენების მოდით კიდევ ერთი მხრიდან შევხედოთ.

ირანის დამარცხებამ ამ სახელმწიფოში შემავალ ეკლესიებზე მალევე იქონია გავლენა. ისინი იოლად ელეოდნენ მონოფიზიტობას და მონოთელიტურ აღმსარებლობაზე გადადიოდნენ. როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნე, ქართულ წყაროთა სიმწირე არ იძლევა იმის შესაძლებლობას, რათა დადგინდეს თუ რა მდგომარეობა შეიძლება ყოფილიყო იმ დროს მცხეთის საწმყსოში, თუმცა გამორიცხული არაა 629 წელს კათოლიკოსად აღსაყდრებული ბაბილა, უკვე მონოთელიტური მრწამსის აღმსარებელი ყოფილიყო.

ისტორიის ასპარეზზე არაბების გამოჩენამ მნიშვნელოვანი კორექტივები შეიტანა ახლო აღმოსავლეთის პოლიტიკური ორიენტაციის საკითხში. არაბთა თავდაპირველ ელვისებურ წარმატებებს იმანაც შეუწყო ხელი, რომ კონსტანტინეპოლში მათ სერიოზულ ძალად ვერ აღიქვამდნენ და მათ ქმედებებს მარბილი ხასიათის ლაშქრობების აკუთვნებდნენ. იმპერიის მესვეურთა ამგვარმა თავდაჯერებულებამ ის შედეგი მოიტანა, რომ სულ რაღაც ათ-თხუთმეტ წელიწადში არაბებმა ყველა მნიშვნელოვანი პროვინცია წაართვეს რომაელებს აღმოსავლეთში. განცდილი მარცხი იმპერიის ბერძნულ მოსახლეობის დიდ გულისწყრომას იწვევდა, რომელსაც სისხლით ქონდა მოპოვებული აღმოსავლეთის პროვინციები. ბერძნები დაუფარავად გამოხატავდნენ უკმაყოფილებას, არაბერძნული მოსახლეობის მიმართ და მათ აბრალებდნენ ყოველივეს. ხალხის ამგვარ განწყობაზე მთავარი როლი ბერძნულმა სამღვდელოებამ ითამაშა. მათი უკმაყოფილება ეკლესიური ერთიანობის დადგომამ წარმოშვა, რადგან ხშირ შემთხვევაში უწევდათ შევიწროება და ადგილის დათმობა აღმოსავლეთიდან დედაქალაქს მოტანებული ქრისტეანი მღვდელთმსახურთათვის.
ბერძნული საეკლესიო ელიტა ვერ შეურიგდა არაბერძენთა მოზღვავება-აღზევებას. ქადაგების დროს მრევლში ინერგებოდა აზრი, რომ ყველაფერი არაბერძნების და მათ მიერ მოტანილი მონოთელიტური აღმსარებლობის ბრალი იყო. საშინაო კრიზისი იმდენად გამწვავდა, რომ საგარეო მტრის სეკავების უნარიც კი დაკარგა იმპერიამ, რომელიც შეიძლება ითქვას დღეებსაც კი ითვლიდა, მაგრამ სახალიფოში ატეხილმა შინაომმა, რომ იტყვიან სულზე მოუსწრო და კარსმომდგარ არაბთა ახლა უკვე ზურგგაუმაგრებელი ლაშქრის უკუქცევა მოახერხა იმპერატორმა კონსტანტი II . მისმა შვილმა კონსტანტინე IV- მ პოგონატად წოდებულმა (668_685) არაბებთან ბრძოლაში კიდევ უფრო მეტ წარმატებას მიაღწია, თუმცა საგარეო ვითარების გაუმჯობესების ფონზე, საეკლესიო საკითხი დრის წესრიგიდან მაინც არ მოხსნილი. ამის უმთავრესი მიზეზი კი ის იყო, რომ იმპერიის მონოთელიტური ეკლესია, რომელიც აღმოსავლეთის პროვინციების მონოთელიტ მოსახლეობას ეყრდნობოდა, სახალიფოს შემადგენლობაში იყო მოქცეული. დასავლეთის ეკლესია ვერ ურიგდებოდა პირველობის დაკარგვას, რადგან დიოფიზიტობისაგან განსხვავებით, მონოთელიტობა არ ცნობდა რომელიმე ერთი ეკლესიის, სხვაზე მეტად აღმატებულებას და პირველობას მოკლებული ქრისტეს „მოადგილე“ შანს არ უშვებდა ხელიდან, რათა კვლავ მის ხელში აღმოჩენილიყო ეკლესიური პირველობის პატივი და დიდება. ამიტომ იყო, რომ ვატიკანელი ღვთის მოადგილენი, „მართალ“ სარწმუნოებად დიოფიზიტობას რომ აცხადებდნენ.

ახლა, ამ ამბების თხრობა, დროებით გვერდით გადავდოთ და ქართლსა და მის სამეზობლოში განვითარებულ მოვლენებს მივყვეთ. როგორც ისტორიიდან ცნობილია
654 წელს, არაბ სარდალ, ჰაბიბ იბნ’მასლამასა და დაქუცმაცებულ ქართლის ერისთავებს შორის გაფორმებულმა „დაცვის სიგელმა“, რომაელთა ქვეშევრდომობაში მყოფი ქვეყნისათვის, შეიძლება ითქვას, სასიკეთოდაც კი იმოქმედა. ეს კი იმან განაპირობა, რომ ხელშეკრულების გაფორმებიდან ორი წლის თავზე არაბები სამხრეთ კავკასიას სრულად გაეცალნენ და ქართლიც ფაქტობრივად ყოველგვარი - როგორც რომაული, ასევე არაბული ვალდებულებისაგან თავისუფალი აღმოჩნდა. თუმცა ქარის მოტანილი თავისუფლება ხანმოკლე გამოდგა და ახლა რომაელებს მოუწადინებიათ დაკარგულის უკან დაბრუნება. ქართულ წყაროთა არარსებობის გამო, ( წყაროთა არ არსებობის მიზეზი, ბერძნულ დიოფიზიტურ მრწამსზე გადასვლის „დამსახურებაა“ რომაა, ამაში კიდევ ბევრჯერ დარწმუნდება მკითხველი) არ ხერხდება იმ სურათის დახატვა, თუ რა ვითარება შეიძლებოდა ყოფილიყო იმ დროინდელ ქართლში. განსხვავებული სურათია ამ მხრივ სომხეთში განვითარებულ მოვლენებთან დაკავშირებით. (სომხები ჩვენგან განსხვავებით სათუთად უვლიდნენ მატიანეებს და კონნიუქტურის მოთხოვნათა გამო არ ახენდნენ იქიდან, ეკლესიურად მათთვის მიუღებელი ამბების ამოხევა - განადგურებას.) სომეხი მემატიანე ვარდაპეტი თავის „ხალიფათა ისტორიაში“ გვამცნობს, რომ სახალიფოში დაწყებული არეულობით, უსარგებლიათ რომაელებს და აღმოსავლეთის პროვინციათა ნაწილზე, მათ შორის სომხეთზეც ისევ აღუდგენიათ კონტროლი. დვინის საკათოლიკოსო ტახტზე კი კვლავ მონოთელიტი ნერსესი აღუსაყდრებიათ.
აი, ამ მოვლენათა განვითარების ფონზე, არაა გამორიცხული ქართლი რომაელთა მფლობელობაში გადასულიყო. ხოლო მცხეთის საყდარს რაც შეეხება, აქ არაბთა პირველ პერიოდშიც და შემდგომაც, მონოთელიტი მწყემსმთავარი უნდა მჯდარიყო. ასეთი განცხადების გაკეთების უფლებას ის მაძლევს, რომ მცხეთელი მწყემსმთავარი თავფაჩაღ II (649_664), არაბთა წასვლის შემდეგაც მცხეთის საყდარზე ზის, ხოლო სომხეთში ჰაბიბის წასვლისთანავე მონოთელიტი ნერსესი გაძევებული იქნა და საყდარი მონოფიზიტმა კათოლიკოსმა ჩაიბარა, ნერსესმა კი დაბრუნება მხოლოდ რომაელთა წყალობით მოახერხა. შედარებით უფრო ვრცელი ინფორმაციის მოპოვება ხერხდება VII საუკუნის მეოთხე მეოთხედის ამბებთან დაკავშირებით. როგორც ვიცით 685 წელს, სახალიფოსა და რომაელებს შორის დიმაშკში (დამასკო) ზავი დაიდო. ამ ზავის ერთერთი პირობის თანახმად, ქართლი ორმაგ დამოკიდებულებაში მოქცეულა და აქ აკრეფილი ხარკი, თანაბრად უნდა გაეყოთ არაბებსა და რომაელებს.
ზავის ამგვარ პირობებს როგორც ჩანს ქართლში არ ეთანხმებოდნენ, ამას შედეგად კი ის მოყვა, რომ 689 წელს, იმპერატორმა იუსტინიანე II (685 - 695) {იუსტინიანე II მამამისზე, კონსტანტინე IV პოგონატზე უფრო დაუნდობლად ებრძოდა როგორც მონოთელიტებს, ასევე მონოფიზიტებს} დამსჯელი ლაშქრობა წამოიწყო არმენიასა და იბერიაში. თეოფანე ჟამთააღმწერელი, ამ ლაშქრობას არაბთა განდევნის საბაბით ხსნის. (იმპერიებს როდის იყო საბაბები რომ გამოლეოდათ) სინამდვილეში ის უტიფრად ტყუის, რადგან სახალიფოს ლაშქარი იმ დროს არც იბერიაში და არც არმენიაში არ იმყოფებოდა. რომაელთა ლაშქრობა დამსჯელ ხასიათის იყო, ურჩი ვასალის მიმართ. რასაც ადასტურებს სომეხი მემატიანე გევონდი, რომელიც ასე გადმოგვცემს რომაელთა შემოსევის ამბავს: “რომაელთა შემოსევამ დიდი ზარალი ანახა სომხეთსა და ქართლს. რომაელები რის წაღებასაც ვერ ახერხებდნენ, ყველაფერს წვავდნენ და ანადგურებდნენ. არ ინდობდნენ არც ეკლესიებს და მონასტრებს“. „История вардапета Гевонда“ Санкт-петербург 1862 г. გვ.10 ) მოყვანილი ფრაგმენტიდან ჩანს, რომ რომაელთა დამსჯელი ლაშქრობა, არანაკლებ შეხებია ეკლესია-მონასტრებს, მიზეზი კი რა თქმა უნდა ის უნდა ყოფილიყო, რომ არც მცხეთის და არც დვინის საყდრებს არ უღიარებიათ 681 წელს კონსტანტინეპოლში გამართული ე.წ. VI მსოფლიო საეკლესიო კრება, რომელიც პაპისაგან მოქრთამულმა იმპერატორმა კონსტანტინე პოგონატმა მოიწვია მონოთელიტების დასამხობად.
წარმოდგენილ საკითხში, მეტი სიცხადე რომ შევიტანო, საჭიროა მიმოვიხილოთ VII saukunis manZilze eklesiაში ganviTarebuli movlenebi, რისი გაკეთებაც უცხოურ წყაროებზე დაყრდნობით მოგვიწევს, რადგან ქართული საისტორიო წყაროები, იმ პერიოდის ამბებს ძალზე მწირად, უფრო მართებული იქნება თუ ვიტყვით, რომ სისწორეს არ გადმოგვცემენ. ქართულ მატიანეთა კითხვისას, დაკვირვებული თვალი შეამჩნევს, რომ იმ პერიოდის ამბები, მომდევნო, დიოფიზიტურ ხანაში, რბილად რომ ვთქვათ ჩასწორებულია, თუმცა თუ უფრო მკაცრნი ვიქნებით დავინახავთ, რომ მთელი რიგი ადგილები უბრალოდ ამოხეული და განადგურებულია, შემდეგ კი გადამწერ-რედაქტორთა მიერ თავიდან არის დაწერილი და ეს, არც მეტი არც ნაკლები, მთელ ასორმოცდაათწლიან პერიოდს მოიცავს. ასეთი მდგომარეობა კი ფაქტიურად შეუძლებელს ხდის მცხეთის საკათოლიკოსოში იმ დროს არსებული ვითარების სწორად ასახვას. ამიტომ გამოსავლად და სისწორის დასადგენად, ისევ უცხოური წყაროების მოშველიება დაგვჭირდება.


cnobilia, rom herakle keisris (610–641) mmarTvelobis drodan, romis imperiaSi farTo gasaqani mieca monoTelituri mrwamsis aRmsareblobas.
(qristeSi erTi _ uflismieri _ nebisa da ori RvTiuri da adamianuri _ bunebis aRiareba) monoTelituri moZRvreba ara Tu ewinaaRmdegeba, aramed gamomdinareobs qalkedonis IV msoflio saeklesio krebis mier miRebuli dogmatidan “Cveni uflis iesu qristes erT saxeSi ori bunebis” Sesaxeb. monoTelituri moZRvrebis CamoyalibebaSi, gadamwyveti sityva herakle keisarTan erTad aleqsandriis patriarqma kiros fasiselma da konstantinepolelma patriarqma sergim Tqves. pirvelma 633 wels gamoacxada Tavi monoTelituri dogmatis amRiareblad, meorem ki 638 wels. (swored amis mere Caabara e.w. WeSmaritma marTlmadidebelma sofronma ierusalemi arabebs.) ori udidesi sapatriarqoebis amgvar gadawyvetilebas gagebiT moekidnen sxva sayderbic, magram rogorc zemoT ukve vaxsene amis winaaRmdegi wavida da Tavic didad gamoido ierusalimis patriarqma. ierusalimis dakargvam kidev ufro gazarda konstantinopolSi ukmayofiloTa dasi, am ambebs Tan daerTo, monoTelizmis erTerTi upirvelesi ideologis patriarq sergis gardacvalebac. Sesaferisi momentiT isargebles diofizitebma, monoTelitTa winaaRmdeg SeTqmuleba moawyves da sapatriarqo taxtis xelSi Cagdeba scades. am saqmis erTerTi moTave da xelmZRvaneli, imperator herakles mier Serisxuli da samsaxuridan daTxovnili misi yofili saidumlo mrCeveli, maqsime iyo. elinur_warmarTul ganaTleba miRebuli maqsime, romelsac kargad hqonda Seswavlili dialeqtika da aristoteles moZRvreba, Tavdapirvelad didi siyvaruliT arc ki gamoirCeoda qristianuli moZRvrebis mimarT. saxelmwifo samsaxuridan daTxovnilma da ganawyenebulma (rogorc sCveviaT xolme Serisxulebs, Tavi yofili mowinaaRmdegis banaks Seafara da am droidan iwyeba misi eklesiuri moRvaweoba) ki Riad gailaSqra yofili patronis winaaRmdeg, magram sasurvel Sedegs rom ver miaRwia, Tavis momxreebTan erTad miatova dedaqalaqi da karTagenSi gadabargda. (es mxare im xanad ukve saxalifos mflobelobaSi iyo gadasuli da masze imperatoris Zalaufleba aRar vrceldeboda) sadac Tavi moeyaraT ukmayofilo mRvdelTmTavrebs. oratorul da kamaTis xelovnebaSi daostatebuli maqsime, maleve iqna aRiarebuli, urCi samRvdeloebis mier TavianT xelmZRvanelad.


karTagenSi Tavmoyril samRvdeloebas, moraluradac da materialuradac, mxari dauWira pativmoyvare romis papma, romelic ver guobda pirvelobis pativis dakargvas da konstantinopolis monoTeliti patriarqisagan moiTxovda Seewyvita rogorc monofizitebTan aseve sxva Semcdar mimdinareobebTan dialogi da maTi erT samwysoSi gaerTianebis mcdelobaze fiqric ki. “marTlmadidebel-diofizitebs”, rogorac papis mimdevrebi Tavis Tavs uwodebdnen, qristeanuli samyaros erTianobaze metad (maT daaviwydaT, rom ufali aerTianebs eSma ki yofs) Sekvecili uflebebi ufro adardebdaT. herakles saimperatoro karma, rogorc es RmrTismosav xelisufals Seefereboda rbili qmedebiT scada mowinaaRmdegeTa dayolieba da 638 wels amasTan dakavSirebiT gamosca RvTivgvirgvinosanis “ektesisi”, romlis ZaliTac aikrZala kamaTi qristeSi “erTi” Tu “ori” nebis Sesaxeb. imperatoris amgvari qmedeba, gamowvevad aRiqves mowinaaRmdegeebma da kidev ufro meti energiiT Seudgnen ganxeTqilebis gaRrmavebas eklesiebSi.

monoTelituri moZRvrebis erT-erT ideologad, rogorc ukve aRvniSne, aleqsandriis patriarqi kiros faziseli iTvleba. cnobili qarTveli mecnieri zaza aleqsiZe Tvlis, rom (da rogorc CemTvis cnobilia, amis uaryofa aravis ucdia) aleqsandriis patriarqi kiros faziseli da qarTlis kaTolikosi kirioni (somxuri wyaroebiT kironi. samwuxarod upirvelesi qarTuli wyarodan _ qarTlis cxovrebidan _ kirionisa da saerTod im epoqis Sesaxeb cnobebi, amoxeuli da ganadgurebulia) erTi da igive pirovneba unda iyos. Tu es marTlac asea, maSin kirion qarTlis kaTolikosis (romlis mwyemsmTavrobis drosac, mcxeTis eklesiam Tavi daixsna dvinis monofizuturi eklesiis gavlenisagan) diofizituri mrwamsis aRmsareblad miCneva arasworia. magram radgan maTi identurobis sakiTxi, momavlis kvlevis sagani ufroa, amitom masze aRar SevCerdebi da sakiTxSi ukeT garkvevis mizniT isev davubrundebi romis imperiaSi am ambebis Semdeg ganviTarebul movlenebs.

monoTelitur aRmsareblobaze gadasuli konstantinepolis sapatriarqo Tavdapirvelad, sakmaod Semwynareblurad ekideboda diofizituri aRmsareblobis mimdevrebs, magram mas Semdeg rac monotelituri mrwamsis erTerTi mTavari ideologi, patriarqi sergi gardaicvala, (638 wels) diofizitebma rogorc erTxel ukve aRvniSne, monoTelitTa winaaRmdeg SeTqmuleba moawyves da sapatriarqo taxtis xelSi Cagdebas Seecadnen. SeTqmuleba gamoaSkaravda da isinic iZulebulni gaxdnen konstantinepols gasclodnen, sul es iyo da mxolod amaSi gamoixata monoTelitTa mxridan SeTqmul diofizitTa winaaRmdeg represiebis gatareba. konstantinepolidan gakrefilma diofizituri mrwamsis aRmsareblebma, ZiriTadad italiasa da Crdilo afrikaSi, kerZod ki karTagenSi moiyares Tavi. am droisaTvis es qalaqi ukve arabTa mflobelobaSi iyo gadasuli da monoTelitobis mowinaaRmdege diofizitebi islamistTa mfarvelobiTac sargeblobdnen. male romis papmac gamoiRo xeli, karTagenSi Tavmoyril diofizitebs finansuri mxardaWera aRmouCina da afrikis eparqiebis, saeklesio kreba moawvevina 646 wels. karTagenis krebaze, diofizitebma monoTelitoba eresad gamoacxades, Semdeg konstantinepolis patriarq, pavles mouwodes gandgomoda mwvaleblebs da WeSmarit aRmsareblobas dasdgomoda. imavdroulad romis papma Teodoremac, analogiuri moTxovna gaugzavna patriarq pavles. patriarqma Semrigebluri epistoleTi upasuxa da konstantinopolSi miipatiJa Teodore, magram misma mowodebam Sedegi ver gamoiRo. piriqiT, diofizitebi patriarqis Semrigeblurma epistolem, kidev ufro gaaTamama da 649 wels romis axali papis, martinis iniciativiT kidev erTi saeklesio kreba moiwvies, romelic “lateranis” krebis saxeliT Sevida istoriaSi.L

lateranis krebis gadawyvetilebiT, patriarqebi: kiros faziseli, sergi, pirosi da pavle eretikosebad gamocxaddnen. lateranis kreba saimperatoro karze miCneuli iqna rogorc saxelmwifos winaaRmdeg gandgomilTa amboxebad, imperator konstanti II –is brZanebiT papi martini saeklesio saqmeebs Camoaciles da Semdeg sasamarTloc mouwyves. sasamarTlos gadawyvetilebiT ki, paps qersonesSi gadasaxleba miesaja. am aqtiT SeiZleba iTqvas, rom diofizitebma xalxis TvalSi wamebulis mantia moirges, monoTelitebi ki moZaladis poziciaSi aRmoCndnen Cayenebulni.

rogorc zemoT aRvniSne, im periodis ambebSi gasarkvevad da dogmaturi dapirispirebis suraTis ukeT aRqmaSi, aseve saWiroa somxeTSi im dros ganviTarebuli movlenebis ganxilvac,

herakle keisris 628 wlis warmatebulma aRmosavleTis laSqrobebma, sagrZnoblad Searyies iranis saxelmwifoSi mcxovrebi monofizitebis poziciebi. am ambebis Semdeg monofizitebs dvinis sakaTolikosoSic mouwiaT Seviwroveba da iZulebulni gaxdnen kaTolikosis taxti monoTeliti episkopos nersesisaTvis daeTmoT, romelsac saimperatoro xelisufleba uWerda mxars. monofizitma somxebma arabTa sardlis, habibis mxardaWeriT 654 wels SeZles monoTeliti nersesis qveynidan gaZeveba, magram roca arabebma somxeTi datoves, nersesma romaelTa daxmarebiT kvlav SeZlo dvinidan monofizitebis gandevna da dvinis sakaTolikoso taxtis daufleba. somexi mematianis, episkopos sebeosis Tanaxmad es moxda “konstantis mmarTvelobis meCvidmete wels” anu 659 wels. monoTelitebisa da monofizitebis dapirispireba somxeTSi manam gagrZelda sanam arabebsa da romaelebs Soris somxeTi orad ar gaiyo. am gayofis Sedegad dvinis sakaTolikosoSi isev aRdga monofizitTa mmarveloba.

Cvens mier zemoT moyvanili magaliTebis safuZvelze naTlad Cans Tu ra Zlieri poziciebi ekavaT monoTelituri aRmsareblobis mimdevrebs erT dros romis imperiaSi.Aase rom qarTuli wyaroebis uqonlobis miuxedavad, SeiZleba iTqvas, rom mcxeTis colosani kaTolikosebi: TavfeCaR II 649-664, evlale 664-668, ioveli 668-670, samoel VI 670-677, giorgi I 677-678, kirion II 678-683, izid-bozidi 683-685, Teodore 685-689 da petre kaTolikosi 689-720 wleebi. (maTi rigiToba da moRvaweobis wlebi bolomde dazustebuli ar aris) monoTelituri aRmsareblobis matareblebi unda yofiliyvnen da TavisTavad qarTvelTa aRmsareblobac monoTelitoba anu ufal iesu qristeSi erTi nebisa da ori bunebis amRiarebloba unda yofiliyo.
monoTelituri mrwamsi, mcxeTis sakaTolikosos aRmsarebloma, rom unda yofiliyo, am Sexedulebas isic amyarebs, rom trulis 691 wlis krebis gadawyvetilebiT, diofizituri mrwamsis matarebelTaTvis mkrexelobad CaiTvala samRvdeloebisaTvis, gansakuTrebiT ki umaRlesi samRvdeloebisaTvis colis yola. (trulis krebis 12-e kanoni) rac SeexebaT monoTelituri mrwamsis aRmsareblebs, am SemTxvevaSi isini xelmZRvanelobdnen wmida mociqulTa kanonebiT, romlebic Tavad uflis mowafeTa mier aris dadgenili, romlis 5-e muxli ambobs rom; “episkoposi, mRvdeli an diakoni nu ganiSorebs Tavis meuRles RvTismosaobis momizezebiT da Tu ganiSorebs, Tavi unda daanebos RvTismsaxurebas da Tu ganagrZobs amas, unda ganikveTos.”
D
axla droebiT isev SevwyvitoT dogmatur sakiTxebze msjeloba da davubrundeT romis imperiaSi ganviTarebul movlenebs.Apapis qersonesSi gadasaxlebis Semdeg, saimperatoro kari, uriCi mRvdelmTavrebis mimarT kidev ufro radikaluri da Seuwynarebeli gaxda. 653 wels Seipyres karTagenis krebis ideologi beri maqsime. maqsime, rogorc zemoT vaxsene, erT dros herakles saidumlo samsaxurSi idga. Sepyrobili maqsime ar wyvetda xelisuflebis winaaRmdeg Tavisi Sexedulebebis gamoxatvas. 662 wels sasamarTlos gadawyvetilebiT maqsimes ena da marjvena xeli mokveTes da lazikaSi gadaasaxles. amis mere xelisuflebis mxridan diofizitTa devna-Seviwrovebam kidev ufro mkacri xasiaTi miiRo, rasac isic erTvoda, rom herakles marTvelobisagan gansxvavebiT, konstantis saimperatoro karis mmarTveloba Zalzed autaneli da represiuli gaxda dedaqalaqis aristokratiis mimarT. konstanti aRar endoboda maT da imis SiSiT rom misTvis SeTqmuleba ar moewyoT, samefo rezidencia bevrad usafrTxo adgilas sirakusSi gadaitana da iqidan axorcielebda Tavis represiul politikas uriCi qveSevrdomebis mimarT, rasac monoTelituri aRmsareblobis ganmtkicebis aucileblobad asaRebda. imperatoris amgvarma politikam ukmayofileba daTesa sazogadoebis zeda fenebSi, magram vidre is cocxali iyo, mis winaaRmdeg araTuUgamosvlas, xmis amoRebasac yvela ufrTxoda.

viTareba radikalurad Seicvala 668 wlidan roca saimperatoro taxti misma Svilma, Teqvsmeti wlis konstantine IV pogonatma daikava.
ეს ის დრო იყო, როცა იმპერიის აღმოსავლეთი პროვინციები, რომლებიც წარმოადგენდნენ მონოთელიტთა უმთავრესი დასაყრდენს, არაბთა მფლობელობაში აღმოჩნდა მოქცეული. შექმნილი ვითარბით კარგად ისარგებლეს დიოფიზიტებმა და ახალი შემართებით გააგრძელეს ბრძოლა დაკარგული პრივილეგიების დასაბრუნებლად. ახალგაზრდა, 16 წლის კონსტანტინე პოგონატმაც მამისაგან განსხვავებით აქცენტი დიოფიზიტებზე აიღო. თავდაპირველად კონსტანტინე პოგონატმა საიმპერატორ კარი, სირაკუსიდან კნსტანტინეპოლში დააბრუნა. გადახვეწილ დიფიზიტებსაც ნება დართო დედაქალაქში დაბრუნებულიყვნენ, რომლებმაც ამასთან ერთად ეკლესიებში წირვა-ლოცვის და ქადაგების უფლებაც მიიღეს. კიდევ მეტი აქტიურობით გამოირჩეოდნენ დასავლეთის პროვინციებში მაცხოვრებელი დიოფიზიტები, რომლებიც უკვე დაუფარავად ითხოვდნენ რომის პაპისათვის, ეკლესიური პირველობის აღდგენას. 676 წელს, პაპმა დონუსმა ღიად მოუწოდა მრევლს, მონოთელიტების წინააღმდეგ აქტიური მოქმედებებისაკენ, იმპერატორს კი მოსთხოვა აღედგინა პაპებისათვის ჰერაკლეს დროს წართმეული პირველობის პატივი, თუმცა მისმა გარდაცვალებამ დროებით შეაჩერა დიოფიზიტების „აღმასვლა“. დედაქალაქშიც მსგავსი სურათი იყო, ოღონდ აქ მონოთელიტი კონსტანტინეპოლის და ალექსანდრიის პატრიარქები: თეოდორე და მაკარიოსი სთხოვდნენ პოგონატს მხარდაჭერა რომის მომდევნო პაპის, აგაფონის წინააღმდეგ გასამართ კამათში. პატრიარქები იმედოვნებდნენ, რომ კონსტანტინეც მამასავით მონოთელიტობას დაუჭერდა მხარს და ერთხელ და სამუდამოდ დამთავრდებოდა ეკლესიაში რომის პაპის მხრიდან განხეთქილების შემოტანა.

magram imperators sxva miznebi amoZraveda, da amis erTerTi umTavresi faqtori, ramac pogonats es nabiji gadaadgmevina, anu diofizitebis mxares dadga imiT iyo gamowveuli, rom provinciebi sadac monoTelitoba iyo gabatonebuli, ukve saxalifos mflobelobaSi iyvnen moqceulni da imis SiSiT, rom aRmosavleTis msgavsad dasavleTi

[A.V.M]

და ჩვენგან რას ითხოვ მეგობარო? რა ვქნათ?
(ნამდვილად არ მაქვს ახლკა სრულად წაკითხვის დრო...)