ათონის მთა პარამეტრები

[:_მარიამი_:]

შეიძლება ფოტო არ არის ხარისხიანი, მაგრამ მაინც.. ათონის მთაა!

[lado s]

მღვდელმონაზონი ბასილი

ათონი მართლმადიდებელი ეკლესიის
სულიერ ცხოვრებაში

არსებობს მრავალ ენაზე დაწერილი სხვადასხვა სახის ფართო ლიტერატურა ათონის შესახებ. უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს ათონზე მოგზაურთა აღწერილობები, რომელთაგან ყველაზე ადრეული რუსი წარმომავლობის ნოვგოროდელ იეროდიაკონს, ზოსიმეს ეკუთვნის. მან ათონის მთაზე 1420 წ. იმოგზაურა და ამ მოზაურობის მოკლე აღწერილობა დაგვიტოვა. მომდევნო ხელნაწერი დაწერილია იტალიელი ბუონდელმონტის მიერ, რომელმაც ათონი XV საუკუნის შუა წლებში მოინახულა. აქედან მოყოლებული ჩვენს დრომდე მსგავსი სახის აღწერილობები უწყვეტად იწერებოდა. შთაბეჭდილებების ამ ძირითად მასას შეიძლება დავამატოთ ასევე ათონის ისტორიის, არქეოლოგიის, ხელოვნების, იურიდიული წყობისა და სამონასტრო ცხოვრების შესახებ დაწერილი წიგნები. ასეთი ლიტერატურული პროდუქტიულობა, ეჭვგარეშეა, მიუთითებს ბოლო საუკუნეების განმავლობაში უწყვეტ ცოცხალ ინტერესზე ამ მონაზონთა ქვეყნის მიმართ, როგორც აღმოსავლური, ასევე დასავლური სამყაროების მხრიდან. მაგრამ ყველა ეს წიგნი, ჩვეულებრივ, უზუსტობებით არის სავსე, არ იძლევა ზოგადად ათონის და კერძოდ მისი სულიერი ცხოვრების სრულყოფილ სურათს, რის გამოც წმ. მთა ბევრისათვის იდუმალი და ამოუცნობი რჩება. მასზე გამოთქმულია დიამეტრულად საპირისპირო შეხედულებები. შეფასებათა ასეთი სხვაობა, გარკვეულ ეტაპზე, შესაძლოა, იმ გარემოებითაც აიხსნას, რომ შთაბეჭდილებების უმრავლესობა ეფუძნება ადგილობორივი ენის არმცოდნე პიროვნებების ხანმოკლე მოგზაურობებს, რომლებიც ვერ ერკვევიან მართლმადიდებელი ეკლესიის, აღმოსავლური მონაზვნობისა და მისი სულიერი ცხოვრების ელემენტარულ საკითხებში.
ათონი, როგორც ბერმონაზვნური ქვეყანა, როგორც ჩანს, VII-VIII საუკუნეებიდან არსებობს. მისი წარმოშობა, შესაძლოა, დაკავშირებულია მუსულმანთა მიერ ეგვიპტის, პალესტინისა და სირიის დაპყრობასთან, ასევე ამ ქვეყნებში მონოფიზიტური ერესის გავრცელებასთან. აღმოსავლეთის დაკარგვის შემდეგ მართლმადიდებლური მონაზვნობის ცენტრი გადატანილი იქნა ათონზე, თუმცა ამ პროცესის დამთავრებამ შედარებით დიდი დრო მოიცვა. IX საუკუნეში მოჩანს მხოლოდ პირველი ელემენტები ათონზე ორგანიზებული მონაზვნური საცხოვრებლებისა, რომელთაც ცენტრალური მმართველობის მცირე სავანეების სახე ჰქონდათ. პირველი დიდი მონასტერი, წმ. ათანასეს ლავრა აქ 963 წ. დაარსდა. 972 წ. უკავშირდება წმიდა მთის პირველი საერთო სტატუტი, ე.წ. “ტრაგოსი” (ანუ “თხა”, რადგან დაიწერა თხის ტყავისგან გაკეთებულ პერგამენტზე), რომელსაც ხელი მოაწერეს წმ. ათანასემ და იმპერატორმა იოანე ციმისხმა. X-XI სს-ში ათონი უკვე კარგად იყო ორგანიზებული. აქ იყო: სხვადასხვა ტიპის მონასტრები, ცენტრალური ადმინისტრაცია, განსხვავებული ეროვნების ბერები, რომელთაგან, პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს ბერძნები, შემდეგ – ქართველები, ბულგარელები, რუსები და სერბები. ლათინებსაც კი ჰქონდათ წმ. მარიამ ამალთიელის სახელობის მონასტერი, რომელიც, მართალია, ლათინური ტიპიკონისა იყო, მაგრამ კონსტანტინეპოლელი პატრიარქის იურისდიქციის ქვეშ იმყოფებოდა მას შემდეგაც, რაც დასავლეთი აღმოსავლეთის ეკლესიას გამოეყო.
ეს პერიოდი, რომელიც ქრონოლოგიურად ლათინების აღმოსავლეთზე თავდასხმამდე, ანუ ე.წ. მეოთხე ჯვაროსნულ ლაშქრობამდე, ლათინთა მიერ კონსტანტინეპოლის დაპყრობამდე (1204 წ.) და თესალონიკში ლათინური სამეფოს დაარსებამდე გრძელდებოდა, შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ერთ-ერთი ყველაზე მეტად აყვავებული ხანა ათონის მონაზვნობის ისტორიაში. წმიდა მთის ტერიტორიაზე 200-ზე მეტი მონასტერი იყო მიმოფანტული. მონაზვნური დასახლებები, როგორც ჩანს, ამ დროს ყველაზე მეტი იყო სხვა პერიოდთან შედარებით. ზოგიერთი ისტორიკოსის თქმით ათონზე 50000 ბერი ცხოვრობდა, თუმცა ეს რიცხვი მეტად გაზვიადებულია. უფრო სავარაუდოა – 15000 ბერი. ამ მონაკვეთის სულიერ ყოფას უდიდესი პიროვნება, წმ. ათანასე ტრაპიზონელი განსაზღვრავდა (გარდ. დაახლ. 1000 წ.). საერთო მონაზვნური ცხოვრების ბრძენი ორგანიზატორი და შესანიშნავი სულიერი წინამძღვარი ათანასე ძალიან განათლებული ადამიანი იყო. მან თავისი სიწმინდითა და სიბრძნით ათონზე მოიზიდა მონაზვნები ქრისტიანული სამყაროს ყველა მხრიდან. წმ. ათანასეს განსაკუთრებით მჭიდრო ურთიერთობა ჰქონდა ქართველებთან (რაც შეიძლება იმით აიხსნას, რომ მისი დედა იყო ქართველი) და ლათინებთან. მისი მხარდაჭერით წმიდა მთაზე ივერიული (ქართული) და ლათინური მონასტრები დაარსდა. ივერთა მონასტერი მოკლე ხანში ქართული კულტურის მნიშვნელოვან ცენტრად გადაიქცა, სადაც მრავალი წიგნი ითარგმნა ქართულ ენაზე...
უნდა ითქვას, რომ ამ პერიოდში (X-XII სს) ათონი ჯერ კიდევ არ თამაშობდა მნიშვნელოვან როლს აღმოსავლეთის სულიერ ცხოვრებაში. ეჭვგარეშეა, ამ ხანის ათონის მონასტრების საშუალო სულიერი დონე საკმაოდ მაღალი იყო, მაგრამ შესაბამისი პერიოდის სასულიერო მწერლობის ძალიან მცირე ნაწილი თუ ეკუთვნის ათონელ ბერებს. წმ. ათანასეს შესანიშნავი ისტორიული ცხოვრების და უფრო იურიდიული ხასიათის მქონე რამდენიმე წესდების გარდა, ამ პერიოდის ერთადერთ მნიშვნელოვან სასულიერო ნაწარმოებს წარმოადგენს მეუდაბნოე წმ. პეტრე ათონელის ცხოვრება. მართალია, ის მოკლებულია ისტორიულ ცნობებს, მაგრამ შესანიშნავია, როგორც ადრეული გადმოცემა ისიხასტური სულიერების და წმ. მთის მფარველი ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის განსაკუთრებული თაყვანისცემისა. მოგვიანებით, XIV ს-ში პეტრე ათონელის ცხოვრება ისიხასტური იდეალის აპოლოგიის მიზნით ლიტერატურულად დაამუშავა წმ. გრიგოლ პალამამ. ათონზე ამ დროს გავრცელებული იყო საერთო საცხოვრებელი ტიპის მონაზვნური წესის ცხოვრება, – იყო დიდი მონასტრები, და ეს, შესაძლოა, ერთ-ერთი მიზეზია წმიდა მთის არაპროდუქტიულობისა სასულიერო ლიტერატურის სფეროში. ყოველ შემთხვევაში, ამ ეპოქის დიდი სასულიერო მწერლები არ მიეკუთვნებიან ათონს, მაგალითად წმ. ათანასეს უმცროსი თანამედროვე დიდი მისტიკოსი და გამოჩენილი მწერალი წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი (გარდ. 1022 წ.) და მისი მოწაფე ნიკიტა სტითელი, რომლებიც ცხოვრობდნენ კონსტანტინეპოლში, ასევე ილია ეკდიკი, თეოფილე სინელი და სხვ.
სინას მთა, მიუხედავად აღმოსავლეთისგან იზოლაციისა, და კონსტანტინეპოლი, ჯერ კიდევ X-XI სს-ში რჩებიან მისტიციზმის ცენტრებად, თუმცა ათონი უკვე ემზადება მიიღოს მათი მემკვიდრეობა და უფრო მეტად განავითაროს მათი სულიერი სწავლებები, რაც მოხდა კიდეც XIII-XV საუკუნეებში.
სულიერი თვალთახედვით, XIII-XV საუკუნეები – საუკეთესო პერიოდია ათონის ისტორიაში, თუმცა გარეგნულად ის სავსე იყო სხვადასხვა უბედურებებით. XIII ს-ში აქ ადგილი ჰქონდა ლათინელ ჯვაროსანთა თავდასხმებსა და ყაჩაღობებს. დამპყრობლებმა ათონის საზღვრებზე განსაკუთრებული ციხე-სიმაგრეც კი აღმართეს, ე.წ. “ფრანკო-კასტრო” (ფრანკების ციხე-სიმაგრე), რათა უფრო მოხერხებულად გაექურდათ წმ. მთა. კიდევ მეტად საშინელი იყო კატალონელ ჯარისკაცთა თავდასხმები XIV ს-ის დასაწყისში, როცა ათონის უამრავ მონასტერი დაწვეს ბერებთან ერთად. ამავე საუკუნის დასასრულს ხდებოდა თურქების ყაჩაღური თავდასხმებიც. ადგილი ჰქონდა დევნას უნიატელი იმპერატორის მიქაელ VIII-ს მხრიდან, რომელიც ძალისმიერი მეთოდებით ცდილობდა რომთან უნიის დადებას. ყველა ამ უბედურებას ბუნებრივ შედეგად მოჰყვა ანტირომაული განწყობილების განვითარება და განმტკიცება, რაც მას შემდეგ ძალიან დამახასიათებელი ნიშან-თვისებაა ათონელ ბერებში. თუმცა სულიერად ათონის მთა ამ მძიმე განსაცდელების ჟამს აყვავდა და მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიაში “ისიხაზმის” სახელწოდებით ცნობილი ერთ-ერთი უდიდესი მისტიკური მოძრაობის ცენტრი გახდა. აღნიშნული სახელწოდება მოდის სიტყვიდან “ისიხია”, რომელიც სიტყვასიტყვით “სიმშვიდეს” ნიშნავს. ეს სიტყვა გამოხატავს მისტიკური სიმშვიდის მდგომარეობას, როდესაც ადამიანი თავისუფლდება წარმოსახვის ზემოქმედებისა და გონებაგაფანტულობისაგან და ლოცვით მთლიანად გადაერთვება შინაგან ადამიანზე, რაც ხელს უწყობს ღმერთთან უფრო მჭიდრო კავშირსა და სულიწმიდის მადლის შეთვისებას. ეს მდგომარეობა არაფრით არ უნდა დავუკავშიროთ იმას, რაც დასავლეთში “კვიეტიზმის” სახელწოდებითაა ცნობილი.
ამ სულიერებაში არაფერია განსაკუთრებულად ახალი, გარდა XIV ს-ში ამ მოძრაობის ინტენსიურობისა და არამარტო მონაზვნებში, არამედ ერისკაცებშიც მისი ფართო გავრცელებისა. თავისი არსით ის იყო ძველი მჭვრეტელობითი და მისტიკური გარდამოცემა აღმოსავლური მონაზვნობისა, IV-V სს-ში ევაგრესა და მაკარის მიერ გადმოცემული.
მჭვრეტელობითი ცხოვრების ამ უძველესმა სწავლებამ ე.წ. “იესოს ლოცვის” თეორიისა და პრაქტიკის ძლიერი გავლენა განიცადა დაწყებული V ს-დან და შემდეგ პერიოდში. ეს ლოცვა ათონს არ შეუქმნია. მისი უძველესი ცენტრები, როგორც ჩანს, პალესტინა, ეგვიპტე და განსაკუთრებით სინას მთა იყო, საიდანაც ის გავრცელდა მთელ მართლმადიდებელ სამყაროში და ერისკაცთა ფართო წრეებშიც შეაღწია. იგი შემდეგნაირად გამოითქმის: “უფალო, იესო ქრისტე, ძეო ღმრთისაო, შემიწყალე მე”.
XIV ს-ის დიდი ასკეტი – წმ. გრიგოლ სინელი (გარდ. 1346 წ.) ათონზე სულიერი აყვავების მთავარ წამომწყებად უნდა მივიჩნიოთ. აღმოსავლეთის სხვადასხვა მონასტრებში დიდი ხნის ყოფნის შემდეგ ათონზე მისული გრიგოლი, როგორც თვითონ ამბობს, ბევრ სათნო და ღვთისმოსავ ადამიანს შეხვდა, მაგრამ მათ შორის ძალიან ცოტა იყო ჭეშმარიტად მჭვრეტელი ადამიანი, რომელიც გონებით ლოცვის უმაღლეს საფეხურზე იმყოფებოდა. მაგრამ მათაც კი მხოლოდ პრაქტიკიდან ისწავლეს ასეთი ლოცვა, არ იცოდნენ მისი თეორია და არ შეეძლოთ ის სხვებისათვის ესწავლებინათ. გრიგოლი თვითონ დაეუფლა იესოს ლოცვას სინას მთაზე და კიდევ უფრო გააღრმავა ის კვიპროსზე ერთი წმ. ბერის – არსენის დახმარებით. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ლოცვის გადაცემა ყოველთვის პირადი სწავლების გზით ხდებოდა. წმ. გრიგოლ სინელმა პირადი ხელმძღვანელობითა და სასულიერო ნაწერებით შეძლო შეექმნა ათონზე სულიერი ცხოვრების ძლიერი აღმავლობა. აქედან მოყოლებული დიდი ხნის მანძილზე ათონი მართლმადიდებელი ეკლესიის სულიერი და საღვთისმეტყველო ცენტრი იყო, რომელსაც უზარმაზარი გავლენა ჰქონდა მთელ მართლმადიდებელ სამყაროზე. წმ. გრიგოლმა მართლმადიდებელ ქვეყნებში მჭვრეტელობითი ცხოვრების და მოუკლებელი ლოცვის შესახებ თავისი შეხედულებების გასავრცელებლად მთელი რიგი მისიონერული მოგზაურობები წამოიწყო. სულიერი აღორძინების საქმიანობაში მას აქტიურად ეხმარებოდა ათონის სხვა დიდი წმინდანი მაქსიმე კავსოკალიველი. არსებობს ოთხი ცხოვრება ამ წმინდანისა. წმ. მაქსიმე წმ. გრიგოლისაგან განსხვავებით უბრალო, უსწავლელი ადამიანი იყო. მას არ დაუტოვებია სასულიერი წერილები, მაგრამ სულიწმიდის მადლის ჭეშმარიტი მატარებელი გახლდათ. ის იყო ქარიზმატიკოსი, მჭვრეტელი და სასწაულთმოქმედი. ეს უბრალო ადამიანი ღრმად იყო გათვითცნობიერებული სულიერი ცხოვრების ყველაზე წვლილად საკითხებშიც კი. იგი ცხოველ ინტერესს იჩენდა თავისი დროის საღვთისმეტყველო საკითხებისადმი და მათთან მიმართებაში სრულიად განსაზღვრულ პოზიციას იკავებდა. მიუხედავად ამისა, მას წიგნებიდან არ მოუპოვებია მოუკლებელი ლოცვის მადლი. ეს მან ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლისგან მიიღო, როგორც განსაკუთრებული საჩუქარი. წმ. მაქსიმე კავსოკალიველთან ერთად ათონზე კვლავ ჩნდება აღმოსავლური სულიერების ადრეული მისტიკური თემა, ღვთაებრივი ნათლის ხედვა, რომელსაც ცენტარული ადგილი ეჭირა მაკარისა და წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველის მისტიკურ გამოცდილებაში. წმ. მაქსიმეს “ცხოვრებებში” გვხვდება “უხილავი ხედვის” მრავალი აღწერა, რომელიც, როგორც თვითონ ამბობდა, ზეგრძნობადი და უნივთოა, მაგრამ მიუხედავად ამისა იმდენად ობიექტური და ჭეშმარიტი, რომ წმ. მაქსიმეს ერთერთმა მოსწავლემ მარკოზ უბრალომ ერთხელ ლოცვისას წმინდა მამა ცეცხლოვანი ღრუბლით გარშემორტყმული იხილა. ნათლის ამ ხედვას ხანდახან ზეგრძნობადი კეთილსურნელების განცდაც ახლდა თან. წმ. მაქსიმეს სწავლება ექსტაზური მდგომარეობების შესახებ, როცა წყდება ყოველგვარი ლოცვა, ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია. აქ წმ. მაქსიმე ძალიან უახლოვდება VIII ს-ის დიდ ასურელ მისტიკოსს ისააკ ნინევიელს.
წმ. გრიგოლ პალამას უკავშირდება ისიხასტური მოძრაობის სისტემატურ კამათსა და საღვთისმეტყველო მსჯელობებში ჩართვა. თესალონიკის მთავარეპისკოპოსი წმ. გრიგოლ პალამა 1359 წ. გარდაიცვალა და მთელი ცხოვრების მანძილზე მჭიდრო კავშირში იყო ათონთან. აქ იგი 21 წლის ასაკში აღიკვეცა მონაზვნად და დატოვა კონსტანტინეპოლი, სადაც დაიბადა ცნობილ ოჯახში და მიიღო შესანიშნავი განათლება. დიდი ხნის განმავლობაში ის ათონზე ცხოვრობდა, სამი წლის განმავლობაში იყო საერთო საცხოვრებელი მონასტრის – ესფიგმენის იღუმენი, მაგრამ უარი თქვა წინამძღვრობაზე “ისიქიის” სიყვარულის გამო და განმარტოებით ცხოვრობდა წმ. ათანასეს ლავრის შემოგარენში. ის ალბათ აქვე დარჩებოდა სიცოცხლის ბოლომდე, რომ არა ერთი კალაბრიელი ბერი ვარლაამი, “აღორძინების” პერიოდის თავისებური ავანტიურისტი და ზედაპირული მეცნიერი, ამასთან სულიერი ცხოვრებისთვის სრულიად უცხო ადამიანი. ათონზე ხანმოკლე ყოფნის შემდეგ მან სასტიკი თავდასხმა განიზრახა წმ. მთის მჭვრეტელ მამებზე, იმის გამო, რომ ისინი დაკავებულნი იყვნენ მოუკლებელი იესოს ლოცვით. არასწორად შემეცნებული ასკეტური სწავლებიდან ვარლაამმა თვითნებური დასკვნები გამოიტანა, რომლებიც უვიც პირთა მოსაზრებებზე იყო დაყრდნობილი. წმ. გრიგოლ პალამამ დაუტევა განმარტოება და ისიხაზმის ასკეტური სწავლების დაცვას შეუდგა. პოლემიკა ძალიან მალე დაშორდა ასკეტურ ნიადაგს და ისეთ საღვთისმეტყველო და მეტაფიზიკურ საკითხებზე გადავიდა, როგორებიცაა შეუქმნელი ღვთაებრივი ნათელი, მადლის ბუნება, ღმრთაებრივი არსი ღმრთაებრივ “ენერგიასთან” მიმართებაში და სხვ. ზოგიერთი თანამედროვე მეცნიერი საყვედურობს პალამას იმისათვის, რომ მან დაუტევა მჭვრეტელობითი ცხოვრება დოგმატური პოლემიკის გამო. მაგრამ ასეთი საყვედური არ არის სამართლიანი. გარდა იმისა, რომ პალამა დოგმატურ პოლემიკაში არა საკუთრივ პირადი წამოწყებით, არამედ ათონის სულიერ ხელმძღვანელთა დავალებით ჩაერთო, ის ასეთი მოქმედებით მხოლოდ იმ ძველი ასკეტი მამების ტრადიციულ კვალს მისდევდა, რომლებიც არასდროს ყოფილან გულგრილნი სულიერ ცხოვრებასთან მჭიდრო კავშირში მყოფი დოგმატური საკითხების მიმართ. მსგავსი საყვედურები შეიძლება გამოთქმულიყო წმ. მაქსიმე აღმსარებლის მიმართაც იმისათვის, რომ ის ანტიმონოთელიტურ პოლემიკაში ჩაერთო, ან წმ. თეოდორე სტუდიელის მიმართ იმ მიზეზით, რომ წმ. ხატების თაყვანისცემის დაცვას შეუდგა. დიდი ასკეტი მოღვაწეები არასდროს ყოფილან გულგრილნი მართლმადიდებლობასთან მიმართებაში...
ამ საღვთისმეტყველო ბრძოლაში წმ. გრიგოლ პალამას აქტიურად უჭერდა მხარს მთელი ათონის მთა. აქ ჩვენ შეგვიძლია მითითება გავაკეთოთ ცნობილ “მთაწმინდის ტომოსზე”. ისიხასტური მოძრაობის ეს თავისებური მანიფესტი, რომელშიც გადმოცემულია ყველა მთავარი საღვთისმეტყველო პუნქტი, კამათის დასაწყისში შედგენილია ათონელი ბერის ფილოთეოს კოკინოსის, მომავალი კონსტანტინეპოლელი პატრიარქის მიერ. ის ხელმოწერილია საერთო კრებაზე წმ. მთის იღუმენების მიერ მის დედაქალაქ კარეაში. იოლი მისახვედრია ათონის მნიშვნელობა ამ პერიოდის საერთო საეკლესიო საქმეებში, გამომდინარე მსოფლიო პატრიარქების დიდი რაოდენობიდან, რომლებიც ამ თანამდებობაზე არჩევამდე წმ. მთის ბერები იყვნენ. დავასახელებთ მხოლოდ რამდენიმე მათგანს, რომლებმაც კვალი დატოვეს სულიერების ისტორიაში. კალისტოსი – პირველი ავტორი წმ. გრიგოლ სინელის ცხოვრებისა და სხვა თხზულებებისა, ზემოხსენებული თეოფილე კოკინოსი, მონათლული ებრაელი, ბიოგრაფი წმ. გრიგოლ პალამასი და სხვა მისი თანამედროვე წმინდანებისა, ძალზედ ცნობილი ღვთისმეტყველი კალისტოსი, დიდი მისტიკოსი მწერალი, სავარაუდოა, რომ XIV ს-ის ბოლოს ეგნატე ქსანთოპულოსთან ერთად მან შექმნა ისიხასტური სულიერების ცნობილი სახელმძღვანელო, რომელსაც არ დაუკარგავს თავისი მნიშვნელობა და ცხოველსმყოფელობა ჩვენს დრომდეც კი. ის ასევე საინტერესოა, როგორც დამმოწმებელი იმისა, რომ სულიერი წინამძღვრობა ამ პერიოდში დიდი საერო საცხოვრებელი მონასტრებიდან გადავიდა უფრო პატარა დასახლებებში, “სკიტეებში”, – რომლებიც ნახევრადგანდეგილური და უფრო მეტად მჭვრეტელობითი ცხოვრებისათვის იყო განკუთვნილი. ათონზე მოღვაწეთა შორისაა ასევე ყოფილი იმპერატორი იოანე კანტაკუზენი, რომელიც ტახტიდან გადადგომის შემდეგ იოასაფის სახელით აღიკვეცა ბერად ვატოპედის მონასტერში. “ისიხასტური” პერიოდის ცნობილი ისტორიის გარდა მან დაწერა რამდენიმე ისეთი ფასეულობის საღვთისმეტყველო ტრაქტატი, რაც ძნელი წარმოსადგენია ყოფილი იმპერატორისგან და ამასთან ბიზანტიელისაგან. სამწუხაროდ უნდა ითქვას, რომ ძირითადი ნაწილი ამ ნაშრომებისა გამოუქვეყნებელია.
თურქთა ბატონობის პირველ პერიოდში წმიდა მთა არ გამოირჩეოდა დიდი სულიერები მოღვაწეობით, თუმცა მისი სიწმინდე განაგრძობდა აყვავებას. და მრავალი წმინდანიც გვყავს ამ დროის: ღირსი ნილოსი (XVII ს.), ღირსი იეროთეოსი (XVII ს.), ღირსი აკაკი (XVIII ს.) და სხვ. მაგრამ ჩვენ ცოტა რამ თუ ვიცით მათ შესახებ, რადგან მათ არ გამოუჩნდათ ისეთი ბრწყინვალე ბიოგრაფები, როგორებიც ჰყავდათ მათ წინამორბედებს ისიხასტურ პერიოდში. თურქთა ბატონობის დროინდელ ათონთან დაკავშირებულ წმინდანთა ახალი ტიპი გახლავთ ახალმოწამეები. ისინი იყვნენ წმ. სარწმუნოების აღმსარებლობისათვის თურქთაგან წამებული ქრისტიანები, რომელთა მნიშვნელოვან ნაწილს ათონელი ბერები შეადგენდნენ. მათ შორის იყვნენ ის ქრისტიანებიც, რომლებსაც ბერებმა მოწამეობისაკენ მოუწოდეს. ათონელი ბერები ასწავლიდნენ, რომ სარწმუნოების უარმყოფი გამუსულმანებული (რაც არცთუ იშვიათად ხდებოდა დევნისას) ქრისტიანი ხშირი სინანულითაც ვერ იხსნიდა სულს განდგომილებაში. მას ცხადად უნდა ეღიარებინა ქრისტიანული სარწმუნოება თურქების წინაშე. ისლამის ამგვარი უარყოფა მაჰმადიანთა მიერ თურქული კანონებით მკაცრად ისჯებოდა: პირს, რომელიც ასე მოიქცეოდა, სასტიკად კლავდნენ. წმ. მთის სწავლებამ განცხადებული აღმსარებლობის აუცილებლობის შესახებ მრავალი მოწამე დაბადა. ზოგი ამ სწავლებას ადამიანური ბუნებისგან ძალზედ ბევრის მოთხოვნაში დებდა ბრალს, ბევრი კი მას საქმით ახორციელებდა. ათონელი ბერების მხრიდან ეს იყო გამოხატულება რწმენის ერთგულებისა და იმ სერიოზულობისა, რომლითაც ისინი უდგებოდნენ სულის ცხონების საკითხს.
ათონის ახალი მშვენიერი ხანა დაიწყო XVIII ს-ის მეორე ნახევარში. ის გრძელდებოდა საბერძნეთში მომხდარ აჯანყებამდე (1821 წ.) და შესაძლოა უფრო დიდხანსაც. წმ. მთამ კვლავ მმართველი ადგილი დაიკავა მართლმადიდებელი ეკლესიის სულიერ ცხოვრებაში. აქ ჩვენ არ ვგულისხმობთ ათონზე საღვთისმეტყველო აკადემიის დაარსებას. ის რამდენიმე წლის განმავლობაში განაგრძობდა არსებობას XVIII ს-ის ცნობილი ბერძენი მეცნიერის ევგენი ბულგარისის (გარდ 1816 წ.) ხელმძღვანელობით, რომელიც ენციკლოპედიური ცოდნის ღირსეული ადამიანი იყო; ამასთანავე ის იყო ეკლექტიკოსი და ალბათ რამდენადმე ზედაპირულიც. იგი მართლმადიდებლური დოგმატებისა და საეკლესიო ჩვეულებათა ერთგულიც იყო და განმანათლებლობის ეპოქის გერმანელ ფილოსოფოსთა იდეებისკენაც იხრებოდა. რთული გასაგები არ არის, რომ მისი ვოლფის ფილოსოფიით გაჟღენთილი სწავლება, რომელიც საკმაოდ სცილდებოდა წმ. მამათა გადმოცემებს, დიდ წინააღმდეგობას შეხვდა ათონელ ბერებში, შესაძლოა უსწავლელებში, მაგრამ მართლმადიდებლური სწავლების წყაროებთან უფრო დაახლოებულებში. ბულგარისი იძულებული გახდა დაეტოვებინა ათონი და წასულიყო რუსეთში, სადაც ხელი დაასხეს ეპისკოპოსად. აქ ეკატერინე II-ს მეფობისას ბულგარისმა მისთვის უფრო შინაურული გარემო იპოვა, ვიდრე ათონზე, სადაც მის აკადემიას დიდხანს აღარ უარსებია და გაცილებით უფრო ელემენტარული სკოლით შეიცვალა. უფრო მეტი მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს ხანგრძლივი მონაზვნური ტრადიციის აღსადგენად და სულიერ ცხოვრებაზე გაცილებით ღრმა წარმოდგენის დასაბრუნებლად შექმნილ შესანიშნავ სულიერ მოძრაობას, რომელსაც ადგილი ჰქონდა ათონზე ამავე პერიოდში. ის დაკავშირებულია სამი ცნობილი ბერძენი პიროვნების: ყოფილი კორინთელი ეპისკოპოსის მაკარის, ნიკოდიმოს მთაწმინდელისა და ათანასე პარიელის სახელთან. მაკარი – მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდანია. მცირე ხნის წინ ღრმა კმაყოფილებით შევიტყვეთ, რომ კონსტანტინეპოლის მსოფლიო საპატრიარქო განიხილავს წინადადებას ნიკოდიმოსის კანონიზაციის შესახებაც, რომელსაც დიდ პატივს სცემენ ათონელი ბერები. მაკარისთან ერთად ის იბრძოდა ძველი სულიერი მჭვრეტელობითი გადმოცემის აღსადგენად, რომელიც დროთა განმავლობაში გარკვეულწილად დავიწყებული იქნა ათონზე. ისინი თვლიდნენ, რომ ახალი მაღალი სულიერი მდგომარეობის მისაღწევად მთავარ გზას წარმოადგენს მოღვაწე მისტიკოსი ბერების შესწავლა, იესოს ლოცვა და უფრო ხშირი ზიარება.ამ სამი მამის თანამედროვეთა მონაზვნური და საერთოდ რელიგიური ცხოვრება ძალზედ იყო დაშორებული მათ მიზნებს, რის გამოც დიდი ბრძოლის გადატანა მოუხდათ თავიანთი შეხედულებების დასაცავად და გასავრცელებლად. ხშირი ზიარებისკენ მოწოდებას განსაკუთრებით ბევრი მოწინააღმდეგე შეხვდა ათონზეც კი. დაიწყო დიდი და ფიცხელი დავა...
ხშირი ზიარების დასაცავად მაკარი კორინთელმა 1777 წ. ვენეციაში გამოუშვა წიგნი, რომელსაც კვალდაკვალ მოჰყვა ნიკოდიმოსისა და ათანასე პარიელის ნაშრომები. ყველა მათგანი მხარს უჭერდა უფრო ხშირ ზიარებას, ვიდრე ჩვეულებრივ მიღებული იყო იმ ხანის ბერებსა და საერო პირებში. თუმცა სხვები, მაგალითად ასევე ათონელი ბერი, ნეოფიტე კავსოკალიველი საწინააღმდეგო შეხედულების პასუხს იძლეოდნენ. ამ კამათში მსოფლიო საპატრიარქოს პოზიცია მყარი არ ყოფილა. თავდაპირველად ის მაკარის წიგნის მომხრე იყო, თუმცა მოგვიანებით გაკიცხა იგი, საბოლოოდ კი უარყო თავისი კიცხვა და ეს საკითხი ღია დატოვა. დიდი პატრიარქი წმ. გრიგოლი V (1821 წ. თურქებისგან ჩამომხრჩვალი) ხშირი ზიარების მომხრე იყო და ყოველთვის მხარს უჭერდა ამ მოძრაობას. ის მჭიდრო კავშირში იყო წმ. მთასთან, სადაც მრავალი წელი გაატარა დევნილობისას. მან დიდი ღვაწლი გასწია ათონის დიდ მონასტრებში საერთო საცხოვრებელი წესის აღსადგენად, რომელიც თურქების ბატონობის პერიოდში უმეტესად “იდიორითმით” სახელდებული თავისებური სისტემით შეიცვალა. ძირითადი მონაზვნური აღთქმები – მორჩილება და უპოვარება მეტად შესუსტებული იყო ამ არაკანონიკურ წყობაში, ბერებს ნება ეძლეოდათ პირადი საკუთრება ჰქონოდათ. “იდიორითმი” ხელს უწყობდა ათონის სულიერ დაკნინებას. დღემდეც ის წარმოადგენს წმ. მთის ერთერთ ყველაზე სუსტ მხარეს.
დიდი შრომა იქნა გაწეული ასევე მჭვრეტელობითი ცხოვრების ძველი ასკეტური გადმოცემის აღსადგენად. ნიკოდიმოსი ძალიან ნაყოფიერი სულიერი მწერალი იყო. მის ზოგიერთ წიგნში, მაგალითად “უხილავი ბრძოლა”, მჟღავნდება დასავლური სულიერების გავლენა. დიდი ფასეულობა აქვთ სხვა მის ნაშრომებს, მაგალითად “სულიერი ხელმძღვანელობა”. ეს შესანიშნავი წიგნი საინტერესოა, როგორც მცდელობა ისიხასტური ასკეტური პრაქტიკის შემდგომი გავრცობისა. მაგრამ ამ პერიოდის ყველაზე მნიშვნელოვან ლიტერატურულ ნაწარმოებს, ეჭვგარეშეა, წარმოადგენს “ფილოკალია” (Добротолюбие) – შესანიშნავი ასკეტური და მისტიკური კრებული, რომელიც ნიკოდიმოს მთაწმინდელისა და მაკარი კორინთელის მიერ გამოიცა ვენეციაში 1782 წ. ამ სულიერმა ქრესტომათიამ ხელმისაწვდომი გახადა ძველი მამების საუკეთესო ნაწერები (განსაკუთრებით იესოს ლოცვის შესახებ) მართლმადიდებელი ხალხის ფართო წრეებისათვის, როგორც ბერების, ასევე საეროებისათვის. ამ დრომდე ისინი ათონის ბიბლიოთეკების გამოუქვეყნებელ ხელნაწერებში იყო დამარხული.
ეს კრებული ძალიან მალე ითარგმნა სლავურ და რუმინულ ენებზე. “ფილოკალიამ” ძალიან შეუწყო ხელი სულიერი ცხოვრების გამოცოცხლებას და ჭეშმარიტი ასკეტური გადმოცემის დაბრუნებას ყველა მართლმადიდებელ ქვეყანაში. ეს განსაკუთრებით სწორია რუსეთთან დამოკიდებულებაში, სადაც იგი ბევრჯერ გამოიცა. პირველი სლავური თარგმანი ეკუთვნის XVIII ს-ის ცნობილ პიროვნებას პაისი ველიჩკოვსკის. ის იყო წარმოშობით რუსი და გარდაიცვალა რუმინეთში, სადაც დიდი მონასტრების ორგანიზატორმა და წინამძღვარმა თავისი ცხოვრების უკანასკნელი წლები გაატარა (კანონიზებულია რუსეთის მართლმ. ეკლესიის მიერ 1988 წ.). პაისი ველიჩკოვსკის ცხოვრება მკვეთრად ჰფენს ნათელს ათონის საყოველთაო მართლმადიდებლურ მნიშვნელობას ამ პერიოდის სულიერ ცხოვრებაში. პაისი თავდაპირველად რუსეთში მონაზვნობდა, მაგრამ იქ არსებული მონასტრების იმდროინდელი სულიერი გარემოებებით უკმაყოფილო რუმინეთში, შემდეგ კი ათონზე გაემგზავრა უფრო ამაღლებული სულიერი ცხოვრების საძიებლად. თუმცა დასაწყისში ათონზეც იმედგაცრუებული იყო იმით, რაც იქ ნახა. ეს იყო მანამ, სანამ “კოლივადების” სულიერი მოძრაობა თავისი ნაყოფის გამოღებას მოასწრებდა. მოგვიანებით მან პირადად გაიცნო წმ. მაკარი კორინთელი და სხვა ღირსეული პიროვნებები, რომელთა ცხოვრებამ და ღვაწლმა, რომელიც გაწიეს მისტიკოსი მამების ნაწერების მოსაპოვებლად “ფილოკალიის” გამოსაცემად, მასზე ღრმა შთაბეჭდილება მოახდინა. ამ წიგნის გამოსვლისთანავე პაისიმ ის სლავურ ენაზე გადათარგმნა. ბევრი კვლევითი ნაშრომი დაიწერა რუსი წარმოშობის სულიერ წინამძღვრებზე – XIX ს-ის ბერებზე, განსაკუთრებით ოპტინელებზე, მაგრამ მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ის გარემოება, რომ მათ წყაროებს წარმოადგენდა ათონი და XVIII ს-ის უკანასკნელი პერიოდის “კოლივადები” მაკარი კორინთელის მეთაურობით. მართლაც, რუსმა “სტარცებმა” უფრო მეტი ზეგავლენა იქონიეს XIX ს-ის რუსეთის ცხოვრებაზე, ვიდრე ბერძენმა “ღერონდებმა”1 თავიანთ ქვეყანაში. მათ კავშირი ჰქონდათ ასევე უფრო ინტელექტუალურ სამყაროსთან. მაგალითისთვის შეიძლება დავასახელოთ ისეთი პიროვნებები, როგორებიც არიან დოსტოევსკი, გოგოლი, კირეევსკი, რომლებიც ოპტინელ მამათა ძლიერი ზეგავლენის ქვეშ იმყოფებოდნენ. მსგავსი რამ საბერძნეთშიც ხდებოდა. გამოჩენილმა ორმა ახალმა ბერძენმა მწერალმა, ალექსანდრე პაპადიამანდისმა (გარდ. 1908 წ.) და ალექსანდრე მორაიტიდისმა (გარდ. 1930 წ.) ათონელი ბერების ძლიერი გავლენა განიცადეს, როგორც პირად ცხოვრებაში, ასევე მწერლობაშიც. მორაიტიდისი განსაკუთრებით ღრმადმორწმუნე ადამიანი იყო. მისი სულიერი მოძღვარი იყო ათონელი ბერი დიონისე. მორაიტიდისი თავადაც აღიკვეცა მოხუცებულობაში ათონთან მდებარე პატარა კუნძულ სკიფაოს მონასტერში, იგი ამ კუნძულზე იყო დაბადებული. უეჭველია, რომ რუს მწერალ კონსტანტინე ლეონტიევს, ორიგინალურ ფილოსოფოსსა და დიდი ნიჭის მქონე ლიტერატორს, ყველაზე მჭიდრო ურთიერთობა ათონთან ჰქონდა. მას შემდეგ, რაც მან გასული საუკუნის 60-იან წლებში წმ. მთაზე იმოგზაურა, წარმართობიდან ის მხურვალე, თუმცა თავისებურ მართლმადიდებლად გარდაიქმნა. გარდაიცვალა მორჩილებაში მოსკოვთან მდებარე წმ. სერგის ლავრაში.
როგორია დღევანდელი ათონის სულიერი მდგომარეობა და რა ადგილი უჭირავს მას მართლმადიდებელი ეკლესიის სულიერ ცხოვრებაში? ამ კითხვებზე დამაკმაყოფილებელი პასუხის გაცემა არ შემიძლია. ბევრი ეცადა ათონის ხანმოკლე მონახულებით ამ საკითხის გადაჭრას. როცა რაიმე საკითხში პირადი და ხანგრძლივი გამოცდილება გაქვს, უფრო რთული ხდება განსაზღვრული დასკვნების გაკეთება, მით უფრო კი მომავლის პროგნოზი. მე მოკლე შენიშვნებით შემოვიფარგლები.
50-იან წლებში ათონის მთა მწვავე და საშიშ კრიზისს განიცდის განუსაზღვრელი შედეგით. ამის მიზეზი ბევრია, როგორც გარეგანი, ასევე შინაგანიც. წმ. მთა თავისი განცალკევების მიუხედავად, მაინც სამყაროს ნაწილია. ის, რაც ხდება მის გარეთ, აირეკლება ათონის ცხოვრებაში. მისი კრიტიკული მდგომარეობის ყველაზე მკვეთრი გამოხატულება, რა თქმა უნდა, ბერმონაზვნური დასახლებების სწრაფი კლებაა. მიმდინარე საუკუნის დასაწყისში, პირველ მსოფლიო ომამდე ათონზე თითქმის 10000 ბერი იყო. ახლა მათი რიცხვი 2000-ზე ნაკლებია. თავის მხ<