ერეკლე II პარამეტრები

[lingvo]

ერეკლე II (1720 – 1798)



"მე ვარ ავი მუსაიფი კახთ ბატონის ირაკლისა"

ერეკლე II დაიბადა თელავში 1720 წლის 7 ნოემბერს. იგი იყო თეიმურაზ II–ისა და თამარ დედოფლის (ვახტანგVI–ის ასული) შვილი. პირველი საბრძოლო ნათლობა 15 წლის ასაკში მიიღო, როდესაც ლეკთა მარბიელი რაზმების წინააღმდეგ ბრძოლაში უხელმძღვანელა ჯარს. ხალხმა სიყვარულით მას „პატარა კახს“ უწოდა. აღმოსავლეთ საქართველო ირანის მფობელობაში იყო და ერეკლე ნადირ–შაჰმა ინდოეთის ლაშქრობაში თან წაიყვანა. მძევლად მყოფმა ერეკლემ ნიჭიერი სარდლისაგან ნადირ–შაჰისაგან დიდი გამოცდილება მიიღო.
1632 წლიდან თითქმის ასი წლის მანძილზე ქართლის ტახტზე ქრისტიანი მეფე არ ასულა. 1745 წლის 1 ოქტომბერს კი სვეტიცხოველში თეიმურაზ II ქრისტიანული წესით ეკურთხა მეფედ. ეს თავისთავად ქართული პოლიტიკის დიდი გამარჯვება იყო, მით უმეტეს, რომ თეიმურაზი ქართლის მეფედ, ერეკლე კი კახეთის მეფედ დაამტკიცეს. მამა–შვილი ერთად მართავდა ქვეყანას. შაჰმა 1747 წელს ერეკლე კვლავ თავისთან დაიბარა. თათბირზე გადაწყდა, რომ ირანში თეიმურაზი წავიდოდა, რადგან ის გამოცდილი დიპლომატი იყო. წასვლის წინ მან ქართლი ერეკლესა და აბდულა–ბეგს (იესეს ძეს) ჩააბარა. ამით თეიმურაზი ცდილობდა აერიდებინა კონფლიქტი მათ შორის, მაგრამ მისი ვარაუდი არ გამართლდა. აბდულა–ბეგმა ქართლის ტახტზე პრეტენზია განაცხადა და ერეკლეს დაუპირისპირდა. ერეკლემ დაამარცხა აბდულა–ბეგი, 1748 წელს თბილისი გაათავისუფლა და იქ ქართველი მეციხოვნეები ჩააყენა.

იმავე წელს ქართლ-კახეთმა უკანასკნელი ხარკი გადაუხადა ირანს. თეიმურაზ II -სა და ერეკლე II–ის ძალაუფლება სულ უფრო იზრდებოდა. მათ მფარველობა სთხოვეს ერევნის, განჯისა და ნახიჩევანის ხანებმა. მამა–შვილმა ჭარის შემოერთებაც გადაწყვიტა, რადგან ჭარი ქართული ტერიტორია იყო და თანაც მისი დაკავებით დაღესტნელთა შემოსევების ალაგმვა გაცილებით გაიოლდებოდა. შაქი–შარვანის ხანის აჯი–ჩალაბის ღალატის გამო ქართველებმა 1751 წელს მარცხი იწვნიეს. თეიმურაზსა და ერეკლეს კიდევ ახალი მოწინააღმდეგე გამოუჩნდათ სამხრეთ ადარბადაგანის (აზერბაიჯანის) მფლობელის აზატ–ხანის სახით, რომელიც ირანის შაჰობაზეც კი აცხადებდა პრეტენზიას. 1751 წელს ყირბულახთან (ერევნის მახლობლად) ერეკლემ 3 ათასი ქართველით 18 ათასიანი მტრის ჯარი დაამარცხა. აზატ–ხანმა ზავი ითხოვა. 1752 წელს განჯასთან ბრძოლაში აჯი–ჩალაბმა ქართველები კვლავ დაამარცხა.

ამ მარცხმა თეიმურაზისა და ერეკლეს ავტორიტეტი შეარყია. საჭირო იყო გადამწყვეტი ღონისძიებების გატარება: გაიგზავნა ელჩობა რუსეთში, დაიქირავეს ჩერქეზთა ჯარი. მართალია, რუსეთმა დახმარებაზე თავი შეიკავა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, 1752 წლის სექტემბერში აჯი–ჩალაბი სასტიკად დამარცხდა. მიღწეული წარმატებების ფონზე გადაუჭრელი რჩებოდა „ლეკიანობის“ პრობლემა. ნურსალ–ბეგის მეთაურობით წარმართული ორი ბრძოლა მჭადიჯვართან და ყვარელთან დაღესტნელთა სასტიკი მარცხით დამთავრდა და ამან კახეთის მოსახლეობას ლეკთა თარეშისაგან ამოსუნთქვის საშუალება მისცა. მიუხედავად ამისა, ქართლ–კახეთს ძლიერი მოკავშირე სჭირდებოდა, რომ მიღწეული შეენარჩუნებინათ. ამ მიზნით, თეიმურაზ II რუსეთში გაემგზავრა, სადაც მალევე, 1762 წელს გარდაიცვალა. ერეკლემ ქართლ–კახეთი გააერთიანა და მას შემდეგ, რაც ირანის შაჰს ქერიმ–ხან ზენდს მისი მეტოქე აზატ–ხანი დატყვევებული გაუგზავნა, მეფობა დაიმტკიცა. მეფის მტკიცე ხელი, ქსნისა და არაგვის საერისთავოების გაუქმება, ბატონყმური ურთიერთობების რეგლამენტაცია, თავადთა შორის უკმაყოფილებას იწვევდა. მათ გადაწყვიტეს მეფის წინააღმდეგ შეთქმულების მოწყობა და ტახტზე ვახტანგVI-ის უკანონო შვილის - პაატა ბატონიშვილის დასმა, მაგრამ შეთქმულება გამჟღავნდა და ერეკლემ დარბაზის საგანგებო სხდომა მოიწვია, რომელმაც დამნაშავეს სასტიკი განაჩენი გამოუტანა. მკაცრი სასჯელი მაგალითი უნდა ყოფილიყო მეფის მოწინააღმდეგეებისათვის.

ერეკლე II ენერგიულ ღონისძიებებს მიმართავდა მრეწველობის და კულტურის განვითარებისათვის, რის შედეგადაც გაჩნდა ფაბრიკები და ქარხნები (შაქრის, მინის, შალის, იარაღის), სამთამადნო წარმოება (სპილენძის, ოქრო-ვერცხლის, თუჯის, რკინის); მანვე განაახლა ზარაფხანა, დააარსა სემინარიები; მეფის ირგვლივ შეიკრიბა განათლებისა და კულტურის მოღვაწეთა დასი, გახშირდა წიგნების ბეჭდვა.

1768 წელს დაიწყო რუსეთ–თურქეთის ომი. ერეკლემ გადაწყვიტა ესარგებლა ამით და თურქეთისგან მიტაცებული მიწები დაებრუნებინა, ამიტომ რუსეთის ჯართან ერთად, რომელსაც გენერალი ტოტლებენი სარდლობდა, ახალციხისკენ დაიძრა, თუმცა 1770 წლის 19 აპრილს ასპინძის ციხესთან ტოტლებენმა მიატოვა ერეკლე და ქართლში დაბრუნდა. ერეკლემ მარტომ შეძლო მტრის დამარცხება, მაგრამ იძულებული გახდა თავადაც ქართლში დაბრუნებულიყო. ამის მიზეზი გენერლის საქმიანობა გახლდათ, რომელიც დაუკავშირდა ერეკლეს მოწინააღმდეგე თავადებს, დაიწყო ციხეების დაკავება და რუსეთის იმპერატორის ერთგულებაზე ხალხის იძულებით დაფიცება. ერეკლემ აღკვეთა მისი ქმედება, თუმცა საეჭვოა, რომ ტოტლებენის მთელი ეს საქმიანობა მხოლოდ მისი პირადი ინიციატივა ყოფილიყო. უშედეგოდ დამთავრდა 1772 წელს კათოლიკოს ანტონ I–სა და მეფის ძის, ლევან ბატონიშვილის რუსეთში ელჩობაც. რუსეთის ჯარის საქართველოში ყოფნამ არანაირი სარგებელი არ მოუტანა ქვეყანას, თუმცა ერეკლე მიხვდა რეგულარული ჯარის მნიშვნელობას და 1774 წელს გადაწყვეტილება მიიღო მორიგე ჯარის შექმნის შესახებ. მეფის ამ ინიციატივას სათავეში ჩაუდგა ლევან ბატონიშვილი, მაგრამ 1781 წელს იგი მოულოდნელად გარდაიცვალა. უფლისწულის გარდაცვალებამ, შექმნილმა მძიმე საგარეო პოლიტიკამ, ერეკლე მიიყვანა იმ გადაწყვეტილებამდე, რომ საბოლოოდ დაკავშირებოდა რუსეთის იმპერიას. რუსეთი, თავის მხრივ, უაღრესად დაინტერესებული იყო ამ საკითხით, თუმცა რუსეთის დიპლომატიამ საქმე ისე წარმოაჩინა, რომ ხელშეკრულების ინიციატორი ერეკლე იყო. 1783 წლის 24 ივლისს ჩრდილო–კავკასიის ციხესიმაგრე გეორგიევსკში მფარველობით ტრაქტატს მოეწერა ხელი. იგი ითვალისწინებდა ბაგრატიონთა ტახტის შენარჩუნებას, საქართველოს საშინაო საქმეებში ჩაურევლობასა და ომიანობის შემთხვევაში მის დახმარებას, მაგრამ რუსეთი არც მაშინ დახმარებია საქართველოს, როცა 1783 წელს ომარ–ხანი შემოესია და არც მაშინ, როცა აღა–მაჰმად–ხანმა კრწანისის ბრძოლაში სასტიკად დაამარცხა ქართველები და თბილისი გადაწვა. 75 წლის მეფე თავგანწირვით იბრძოდა კრწანისში, შვილიშვილებმა იგი ძლივს გაარიდეს ბრძოლის ველს. მარცხმა მძიმედ იმოქმედა როგორც პირადად მეფეზე, ასევე მის სამეფოზეც. 1789 წლის 11 იანვარს ერეკლე II თელავში, თავის სასახლეში, იმ ოთახში გარდაიცვალა, რომელშიც დაიბადა. ქართველმა ერმა მისი ცხედარი სვეტიცხოველში დაკრძალა.

[marine]

"ასე დაიწყო ნეიშნის ბრძოლა, რომელიც ქართველთა ბრწყინვალე გამარჯვებით დასრულდა: "პირველად ერეკლემ მოკლა კაცი და ამის მხილველთა კაცთა ერთპირად მიმართეს ყივილით და წინ წარიქციეს ჯარი ლეკისა. მოსწყვიტეს და მოვიდნენ მაღაროს გამარჯვებულნი".

უფლისწული წმინდა ნინოს სავანეშიც ავიდა, მოილოცა მოციქულთა სწორის საფლავი. მადლობა შესწირა უფალს.

ქიზიყელები ზეიმობდნენ ჭაბუკი სარდლის მხედრულ ნათლობას. სამ დღეს რეკდნენ ბოდბის მონასტრის ზარები. ცასა სწვდებოდა სიხარულის ყიჟინა. სწორედ მაშინ უწოდეს ქიზიყელებმა მომავალ მეფეს პატარ კახი. ეს მეტსახელი ჯერ მთიელებმა აიტაცეს, მოგვიანებით კი მთელმა საქართველომ შეისისხლხორცა და შეიყვარა.

"ჩვენი ბატონი ერეკლე,
ერთი პატარა კახია,
ჯაჭვის პერანგი ჩააცვეს,
გაჰკრა ხელი და გახია".

ასე ეფერებოდა მთელი საქართველო არწივის მართვესავით მომზირალ ბატონიშვილს.

მისთვის არ არსებობდა დარი და ავდარი. თოვლი და სიცხე. საბნად ნაბადი ეხურა. სასთუმლად უნაგირი ედო. არ იცოდა, რა იყო განცხრომა და ფუფუნებით ცხოვრება. თავისი მეომრებისათვის ყოველთვის მაგალითის მიმცემი და საყვარელი მეთაური გახდა"

/ნინო ტარყაშვილი, "ქართველ მეფეთა ცხოვრება", გვ.92/

[marine]

"ერეკლეს სახელმა არა მხოლოდ საქართველოსა და სამეზობლოში, ევროპაშიც დაიქუხა. პატარა კახის დაძახილზე თურმე ქალები თვითონ უკაზმავდნენ ცხენებს ქმრებს და ტანზე იარაღს ასხამდნენ.

თავად ერეკლეს ორი ცხენი ჰყოლია - თეთრი და წითელი. ცხენზე ამხედრებული ისეთი მშვენიერი ყოფილა, როგორც თვითმხილველნი მოწმობენ: უკეთესს კაცის თვალი ვერ ნახავდაო"

/ნინო ტარყაშვილი, "ქართველ მეფეთა ცხოვრება", გვ.94/

[marine]

"გენერალი პოტიომკინი, რომელიც საქართველოში იყო 1784 წელს, ერეკლეს ასე ახასიათებს: "ერეკლე შუა ტანისაა. ცხარე ხასიათი აქვს. თვალის გამომეტყველება მისი მკვირცხლია, არწივისებური. თვისთან მოსაუბრეს შუბლ-შეკრულ-შეჭმუხვნილად აცქერდება და სურს, გამოიცნოს მოსაუბრის გულის ნადები... ერეკლე ერთი იმ კაცთაგანია, რომელსაც მომეტებულად შეუძლია ისეთი პასუხი მოგცეს, რომ ერთსა და იმავე დროს ჰოც გამოდიოდეს და არაც. სამაგალითო მოთმინება აქვს. სამაგალითო სიმხნევე აქვს. მთელი ღამე ფხიზლობს და მარტო წარმართავს სამეფო საქმეებს. ცოტა სძინავს... ღვთის მოსავია ისრე, რომ ყოველ დღე ღვთის მსახურებას ისმენს თავის სამეცადინეო და სამუშაო ოთახში ორ-ორი საათი ლოცულობს. როცა ლოცვაზე დგას, მის ყურადღებას ვერავითარი შემთხვევა ვეღარ მიიზიდავს და ვეღარ მიიპყრობს"

/ნინო ტარყაშვილი, "ქართველ მეფეთა ცხოვრება", გვ.97/

[marine]

"გარდაიცვალა თელავში, იმავე სასახლეში და იმავე ოთახში, რომელშიც დაიბადა 78 წლის წინ.

ერეკლე გულმხურვალედ დაიტირა მთელმა საქართველომ. მსმენელნი განსაკუთრებით დამუდღრა მეფის მსაჯულის სოლომან ლეონიძისა და ვინმე ბოდბელი დედაკაცის დატირებამ. დედაკაცი თურმე ტირილით, მაღალი ოსტატობით იგონებდა საგმირო საქმეებს მეფისა ირაკლისა..."

/ნინო ტარყაშვილი, "ქართველ მეფეთა ცხოვრება", გვ.100/

[marine]

"ხახულის ღვთისმშობლისადმი უდიდესი სასოება მეფე ერეკლეს უხვი შემოწირულობით გამოუხატავს. მისი ღვაწლით და განგებით XVIII საუკუნის II ნახევარში განახლდა მონასტერი.

მეფე ერეკლეს ოჯახში ძნელბედობის ჟამს არაერთხელ ყოფილა დაბრძანებული ხახულის ღვთისმშობლის ხატი, რომელიც მონასტრიდან მოურიდებიათ, რათა სიწმინდე ურჯულოებს ხელში არ ჩავარდნოდა.ერეკლე მეფეს ხატისთვის მრავალი ვერცხლის კანდელი შეუწირავს "თავისი მამულის შემოსავლიდან".

/"თვენი", წიგნი N25, გვ. 242/

[marine]

"[2023 წლის] 6 დეკემბერს, თბილისის სასულიერო აკადემიასა და სემინარიაში საჯარო ლექცია წაიკითხა სასწავლებლის დოქტორანტმა, გალობის ისტორიის პედაგოგმა, სემინარიის მგალობელთა გუნდის ხელმძღვანელმა, სამუსიკო ხელოვნებისა და თეოლოგიის მაგისტრმა ლაშა ზაალიშვილმა. მოხსენების თემა იყო: "მეფე ერეკლე მეორის ღვაწლი მცხეთის საკათალიკოსო სკოლის დაარსების საქმეში და ქართული გალობის ტრადიციები აღმოსავლეთ საქართველოში".

მომხსენებელმა ისაუბრა აღმოსავლეთ საქართველოს სამგალობლო ტრადიციებზე, ერეკლე მეორის დამსახურებაზე ქართული გალობის ტრადიციის შენარჩუნებისა და აღორძინების საქმეში. მან აღნიშნა, რომ ერეკლე მეორის მრავალ დამსახურებათა შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობისა იყო მცხეთის საკათალიკოსო სამგალობლო სკოლის დაარსება, რომელიც სამეფო ხარჯებით ფინანსდებოდა. მეფე, რომელიც კარგად იცნობდა ქართულ გალობას, ამ საქმეში დახელოვნებულ გლეხებს აზნაურობას ანიჭებდა. აღმოსავლეთ საქართველოში სამგალობლო ტრადიციების დაცვა-განვითარებისათვის განსაკუთრებით იღვწოდნენ დავით-გარეჯის მრავალმთის, შიომღვიმის, მარტყოფის, ფიტარეთის, ბოდბის, შუა-მთის, სამთავისის, ანჩისხატის, სიონის ეკლესია-მონასტრები"

/"საპატრიარქოს უწყებანი" N21, 2023, გვ.16/